Язэп Драздовіч – мастак, якога немагчыма пераблытаць ні з кім іншым. Аб тым, якія сэнсы можна разгледзець у дзівосных сусветах беларускага творцы, распавядае вядучая навуковая супрацоўніца Нацыянальнага мастацкага музея Вольга Архіпава.

The National Art Museum

Belarus

Belarusian artist, sculptor, ethnographer.

Jazep Drazdovič

1888–1954

Painting

Nasha Niva

1920s

XX Century

Знята пры тэхнічнай падтрымцы партала Ethno.by 

Язэп Драздовіч, безумоўна, унікальная фігура для беларускага мастацтва, якая апярэдзіла свой час. Здзіўляе ўжо сама разнастайнасць тэм яго жывапісу: тут і незвычайнае бачанне гісторыі Беларусі, і архітэктурныя замалёўкі, і казачныя краявіды на дыванах-маляванках, і, канечне, яго знакамітыя відзяжы касмічнага жыцця. Апроч таго, Драздовіч самастойна займаўся даследаваннямі космасу, выдаўшы кнігу «Нябесныя бегі»; збіраў этнаграфічны матэрыял, схадзіўшы Беларусь уздоўж і ўпоперак; ствараў літаратурныя творы, – і шмат чаго яшчэ.

Аднак галоўным захапленнем Драздовіча стаў космас. Мастак не толькі маляваў тое, што было вядома тагачаснай навуцы, але і сам ствараў сусветы, якія апісваў у найдрабнейшых дэталях. Прычым Драздовіч сцвярджаў, што бачыў жыццё на Марсе, Сатурне і Месяцы, падарожнічаючы па іх... у сваіх снах. Затым ён замалёўваў убачанае і спрабаваў разгадаць, як уладкавана жыццё тамтэйшых людзей, якія ў іх звычаі, апісваў іншапланетныя гарады і прыроду, – і ў гэтых яго апісаннях абсалютна дзівосна спалучаліся навука і фантазія.

Мастак, які на сваім вяку перажыў адразу некалькі эпахальных зломаў, стаў сведкам абедзвюх сусветных войнаў і жыў у асяроддзі ўсеагульнай непісьменнасці, усё ж верыў у магчымасць новага, лепшага свету, дзе ў аснову ўсяго ляжа гуманізм. Адной з галоўных ідэй сусветаў Драздовіча стала ідэя пра мір і гармонію. Якраз адсюль выходзяць усе яго аповеды пра іншае жыццё, да якога трэба ставіцца талерантна, паважаць усе яго праявы і формы, якімі б яны ні былі, – на нашей планеце альбо на іншых.

Сусветы Язэпа Драздовіча

Даследчыца і пісьменніца Ганна Севярынец распавядае пра легендарную навучальную ўстанову, якую так і не ўдалося знішчыць дарэшты.

Minsk

USSR

BSSR

Belarusian poet, book critic, translator. Birth name Alaksandr Dajlidovič.

Aleś Dudar

1904–1937

Belarusian poet, prose writer, playwright, book critic, publicist, translator, teacher, public figure. A classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Kanstancin Mickievič.

Jakub Kołas

1882–1956

History

Literature

На Беларусі было тры легендарныя навучальныя ўстановы. Віленскі ўніверсітэт, калыска Яна Чачота, Адама Міцкевіча і Тамаша Зана, філаматаў і філарэтаў, а таксама паўстання 1831 года. Горы-Горацкая акадэмія, якая ўзгадавала Кастуся Вераніцына, аўтара «Тараса на Парнасе», і нарадзіла амаль увесь студэнцкі фальклор пачатку стагоддзя, і – Белпедтэхнікум.

Гэта быў наш Царскасельскі ліцэй – унікальнае месца, у якім з небывалым імпэтам і неверагоднай якасцю гатаваліся нацыянальныя кадры. Тут выкладалі Якуб Колас, Мікола Байкоў, Яўхім Кіпель, Уладзімір Тэраўскі, Міхась Грамыка, Язэп Лёсік, Міхайла Піятуховіч, Юльян Дрэйзін – выбітныя творцы і навукоўцы беларускага Адраджэння. Тут адначасова вучыліся Паўлюк Трус, Пятро Глебка, Максім Лужанін, Андрэй Александровіч, Зіна Бандарына, Наталля Вішнеўская, Алесь Якімовіч, Сяргей Серада-Дарожны, Змітрок Астапенка, Валер Маракоў, Лукаш Калюга – малады буйны цвет новай беларускай літаратуры.

Выпускнік Белпедтэхнікума – гэта было званне. Спачатку ганаровае, а потым, напрыканцы дваццатых, – небяспечнае. З Белпедтэхнікуму? Ага! Значыцца, нацдэм. Леанід Маракоў распачаў даследаванне Белпедтэхнікума менавіта з расстрэльных спраў 1937 года – заўважыў, што сярод «нацдэмаў» чамусьці вельмі многа тых, хто скончыў Белпедтэхнікум. Адтуль мы ведаем найбольш, з тых расстрэльных спраў, бо архіў легендарнай установы, канешне ж, не захаваўся.

А ў «Маладняку» за 1925 год была надрукаваная цэлая паэма, прысвечаная МБПТ: студэнт Алесь Якімовіч уславіў альма-матэр ва ўзнёслых вершах. Усё знікла, а вершы – жывыя. Вершы і памяць. Тое, што застанецца назаўсёды.

Белпедтэхнікум – alma mater паэтаў 1920‑ых

Імя Алеся Дудара адносна нядаўна вярнулася да шырокай публікі – у асноўным дзякуючы намаганням даследчыцы Ганны Севярынец. У гэтай лекцыі яна адкрывае малавядомыя дагэтуль бакі асобы і творчасці неўтаймаванага маладнякоўца – паэта, крытыка і перакладчыка.

Belarusian poet, prose writer, translator, linguist and a literary critic.

Uładzimir Duboŭka

1900–1976

Belarusian poet, playwright, translator, classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Ivan Łucevič.

Janka Kupała

1882–1942

Alexander Pushkin

1799–1837

1930s

Алесь Аляксандравіч Дайлідовіч увайшоў у беларускую літаратуру пад псеўданімам Алесь Дудар, а ў гісторыю крытыкі – пад псеўданімам Тодар Глыбоцкі. Калі мы звернемся да фактаў, якія прынята ўносіць у энцыклапедыі, то можна згадаць, што Алесь Дудар – адзін з шасці арганізатараў легендарнага «Маладняка», адзін са стваральнікаў маладой беларускай літаратуры, першы беларускі крытык, які выдаў кнігу сваіх артыкулаў, першы беларускі перакладчык «Фаўста» Гётэ, «Атэла» Шэкспіра, «Яўгенія Анегіна» Пушкіна.

Але адкуль узяўся ў яго паэтычны талент, неверагодная культура верша? У яго адзін год адукацыі ў мінскай гімназіі, адзін – у тамбоўскай гімназіі, потым – вайна, эвакуацыя, польская акупацыя. Пасля ён вучыўся ў Якуба Коласа разам з Александровічам ды Глебкам, хадзіў да Коласа на курсы беларусазнаўства – і быў першым сярод яго вучняў. Талент Алеся Дудара высока ставіў Янка Купала.

Алесь Дудар прыйшоў у паэзію ў 17 год. Паўтара года ён быў акцёрам вандроўнага тэатра Уладзіслава Галубка. Гэта быў калектыў людзей, якія пешшу вандравалі па ўсёй Беларусі з яскравымі народнымі спектаклямі. Алесь Дудар прыходзіць у літаратуру менавіта праз гэты вандроўны тэатр. Амаль адразу яго запрашаюць кіраваць аддзелам паэзіі ў «Савецкую Беларусь», ён становіцца адным з родапачынальнікаў «Маладняка», засноўвае яго віцебскую філію, менскую філію, полацкую філію. Яго запрашалі на пасаду рэдактара ў «Маладняк», яго запрашалі адказным сакратаром у гэты часопіс. Ні на адной пасадзе Алесь Дудар не затрымліваецца. Адам Бабарэка пісаў пра яго, што гэта быў «такі тып бесклапотніка».

Крытыкі, якія сачылі за Алесем Дударом, адзначалі, што гэта паэт у першую чаргу неверагоднай шчырасці. Калі Дудар напісаў верш «Пасеклі край наш папалам...» – контррэвалюцыйны, яркі твор, – ён усім яго паказваў. Алеся Дудара нават палічылі правакатарам.

Як вельмі эмацыянальны чалавек Алесь Дудар аказваўся ўдзельнікам літаральна кожнага літаратурнага антыпартыйнага скандалу. «Ліст трох» падпісваюць Міхась Зарэцкі, Андрэй Александровіч і Алесь Дудар. Прычым Зарэцкага і Александровіча вельмі хутка «зламалі». Праз некалькі дзён яны апублікавалі абвяржэнне ў той жа «Савецкай Беларусі». Дудара ламалі на дзень больш. Тэатральная дыскусія – значыць, там Дудар. Нацдэмаўскія выступы ў прэсе – значыць, там Дудар. Не таму, што ён быў «вораг», а проста гэта быў чалавек, які не ўмеў быць асцярожным.

Адначасова Дудар быў вельмі мяккі. Ім было вельмі лёгка маніпуляваць, таму як крытык Тодар Глыбоцкі ён сёння мае сумнеўную славу. Ён удзельнічаў у кампаніі супраць нацдэму, хаця сам быў першы нацдэм сярод усіх магчымых, ён удзельнічаў у кампаніях супраць Уладзіміра Дубоўкі, супраць Адама Бабарэкі, таму што ён у той час знаходзіўся пад уплывам Цішкі Гартнага. Гэта быў менавіта такі тып чалавека – «вечнага падлетка», які давярае тым, каго лічыць вартым павагі. Напэўна, з такіх людзей потым вырастаюць сур’ёзныя хлопцы, якія ўжо разумеюць сваё месца ў свеце, разумеюць, што трэба рабіць. А Дудар быў расстраляны ў 32. Ён проста не паспеў стаць дарослым.

Адкуль узялася ў Алеся Дудара яго неверагодная лінгвістычная адоранасць? Ён перакладаў з французскай, з нямецкай, з англійскай, з польскай, з рускай моў. Доўгі час лічылася, што перакладаў ён з рускіх падрадкоўнікаў альбо наогул з рускіх перакладаў. Напрыклад, бярэ пераклад «Фаўста» Пастарнака і з яго перакладае на беларускую мову. Але на сённяшні дзень ужо ёсць дадзеныя экспертаў, што Дудар перакладаў з арыгіналаў. Ён сышоў з першага ж курса БДУ ў выніку скандалу, не меў універсітэцкай адукацыі. Яго неверагодная бібліятэка, на якую ішла траціна ганарару, налічвала больш за тысячу тамоў. Тое, што ён пакінуў: яго пераклад «Анегіна», яго вершы, яго проза – гэта якраз і ёсць ягоная вартасць.

Іншага такога паэта ў беларускай літаратуры мы не ведаем. 80 год у нас не было магчымасці да гэтага далучыцца. І зараз, калі гэтая магчымасць ёсць, ёй трэба карыстацца.

Алесь Дудар – вяртанне генія?

Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Belarusian cinema

Cinema

Не сакрэт, што кінематограф, ператварыўшыся з неверагоднага відовішча і забавы ў паўнавартасны від мастацтва, сродак ідэалагічнага і эстэтычнага ўплыву, так ці іначай звяртаўся да літаратуры як асновы для сваіх сюжэтаў. І літаратура ахвотна ішла насустрач маладому, нясталаму кіно, у некаторых выпадках утвараючы ўдалы сімбіёз. Так, толькі ў час да Кастрычніцкай рэвалюцыі было зроблена каля 

 экранізацый твораў Льва Талстога, а сам пісьменнік неаднаразова сцвярджаў:

У той час як Жорж Мельес учыніў рэвалюцыю ў сферы мантажу і спецэфектаў, Дэвід Грыфіт распачаў вытворчасць мастацкіх фільмаў, у Германіі квітнеў экспрэсіянізм у кіно, беларускі кінематограф толькі зараджаўся: у 1924 г. быў створаны трэст «Белдзяржкіно». Зірнем, як увасобіліся літаратурныя творы на экране і ці існуе беларуская кінатрадыцыя.

Даваенны этап развіцця беларускага кіно ставіў перад сабой пераважна дзве задачы: ідэалагічную і асветніцкую. Таму не дзіва, што і літаратурная аснова абіралася адпаведная.

Афіша фільма «‎Лясная быль»‎ 

Так, афіцыйна першая, як яе тады называлі, беларуская 

 была знятая паводле аповесці «‎Свінапас‎» Міхася Чарота, члена літаратурнага аб’яднання «‎Маладняк». З яго аповесці і паўстала вядомая карціна «‎

(1926). Увесь савецкі пласт беларускага кіно выпускала выключна адна студыя – «‎Савецкая Беларусь‎» (з 1946 г. – «‎Беларусьфільм»).

Сюжэт карціны амаль дубліруе падзеі, апісаныя ў аповесці Міхася Чарота. Савецка-польская вайна 1919–1921 гг., змаганне беларускіх легіянераў з ненавісным ворагам, карціны роднай прыроды і, урэшце, выгнанне захопнікаў – усё гэта знайшло адлюстраванне на стужцы. Да другой асаблівасці «‎Лясной былі» можна аднесці кароткую экспазіцыю: у адрозненне ад пісьменніка, які няспешна ўводзіць у сюжэт Грышку-свінапаса, яго бацьку Лявона ды іншых персанажаў, Юры Тарыч наўмысна ці праз эканомію стужкі пераходзіць адразу да імклівага тэмпу прыгодніцкага кіно. Патрыятычны пафас, узнаўленне гістарычных падзей у палярызаваным святле «‎дабро-зло», дзе дабро – гэта чырвонаармейцы, а зло – агрэсіўныя і бязлітасныя палякі, таксама прысутнічае.

https://www.youtube.com/watch?v=_HugEsAti0w

Першым беларускім фільмам магла лічыцца стужка 

, знятая «Белдзяржкіно» на базе маскоўскай кінастудыі. Фільм здымаўся адначасова з «Лясной быллю», прычым вытворчасць «Прастытуткі» была завершаная раней. А вось з прэм'ерай Тарыч апярэдзіў канкурэнта, таму менавіта «Лясная быль» увайшла ў гісторыю як першы мастацкі фільм, зняты ў Беларусі. Тым не менш, у свой час «Прастытутка» мела поспех, шмат у чым абумоўлены правакацыйнай назвай і вострасацыяльнай тэматыкай, і дазволіла трэсту «Белдзяржкіно» займацца здымкамі і надалей.

https://www.youtube.com/watch?v=DKmNUfjY0g4

Наступныя экранізацыі твораў беларускай літаратуры гэтага перыяду не былі настолькі рэвалюцыйнымі, яны прытрымліваліся таго ж тэматычнага накірунку і культурнай традыцыі:

Кадр з фільма «‎Палескія рабінзоны»

Апрача беларускай прозы, першаасновай карцін у беларускім кінематографе нярэдка служылі творы рускіх пісьменнікаў. Так, паспяховымі сталі аднайменныя экранізацыі твора Юрыя Тынянава (савецкі пісьменнік, 1894–1943) 

 рэжысёра Аляксандра Файнцымера – кінафарс пра часы імператара Паўла І, і твораў Антона Чэхава 

Неўзабаве беларуская кінавытворчасць была перарваная Другой сустветнай вайной, якая зрабіла немагчымымі творчыя захады ў сферы кінамастацтва. Фільмы, за выпуск якіх стала адказваць Цэнтральная студыя дакументальных фільмаў, адпаведна, тэматычна звузіліся. Так, сярод стужак ваеннага часу найбольш распаўсюджанымі былі фрагменты спектакляў, народных танцаў, якія складалі так званыя ваенныя кіначасопісы.

На гэтым фактычна завяршаецца першы, станаўленчы этап беларускага кінематографа. Пасля вызвалення Мінска ў сталіцу пачалі вяртацца здымачныя групы, і на працягу наступных 25 гадоў вытворчыя цэхі і здымачны павільён размяшчаліся ў будынку касцёла святых Сымона і Алены (Чырвонага касцёла). 

Паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца, які на 27 гадоў быў выкраслены з літаратуры. 


1960s

Калі ўзнікне ідэя зняць беларускі нацыянальны блокбастар, героем гэтай стужкі стане Уладзімір Дубоўка. Напэўна, больш адпаведнай асобы ў нас на сёння няма. Дубоўка – класік айчыннай літаратуры, паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца. Але пра мовазнаўцаў не здымаюць фільмы.

Уладзімір Дубоўка. 1925 год.

Ён меў незвычайны лёс: хлопец з падвіленскай вёскі Манькавічы, апынуўшыся ў Маскве, стаў студэнтам Вышэйшага літаратурна-мастацкага інстытута імя Валерыя Брусава, пасля сакратаром кабінета паэтыкі пры ім, быў улюбёным вучнем Брусава. Дубоўка быў супрацоўнікам першага пастпрэдства БССР пры ўрадзе РСФСР, 10 гадоў адпрацаваў у Крамлі, ва ўрадавых кабінетах.

З 1930 года Уладзімір Дубоўка быў выключаны з гісторыі літаратуры на 27 гадоў. Ён мае чатыры судовыя выракі, тры высылкі, адзін лагерны тэрмін. Гэта адзіны з паэтаў свету, які пасля такой паўзы вяртаецца ў літаратуру. Прычым вяртаецца ў літаратурны авангард чалавекам, які, маючы амаль 60 гадоў, здольны заняць у літаратуры першае месца. Вяртаецца і перакладае санеты Шэкспіра.

Уладзімір Дубоўка стаў легендай яшчэ пры жыцці. Напрыканцы 1950-х гадоў, калі ён вяртаўся, па ўсім Менску ішла пагалоска: «Дубоўка вярнуўся!». З тых, каго выслалі ў 1930-х, вярнуўся толькі Дубоўка, застаўшыся незламаным. Гэта было вельмі важна, таму што у 1930-я гады менавіта Дубоўка быў паэтам, які фарміраваў літаратурны трэнд, абагульняў папярэдніх літаратараў і распачынаў новую эпоху. Янка Купала аднойчы публічна сказаў яму, маладому на той момант паэту: «Ты – Пушкін, я перад табой толькі Дзяржавін».

Кнігі Дубоўкі былі знішчаныя з бібліятэк, у тым ліку і прыватных, ліквідаваныя са школ. Людзі баяліся хаваць у сябе зборнікі Дубоўкі. Датуль яго кнігі былі амаль у кожным доме, бо папулярнасць Дубоўкі сярод беларускіх чытачоў можна параўнаць з папулярнасцю Ясеніна ў Расіі.

Нягледзячы на 27 гадоў, праведзеных у пакутах, у маўчанні, ва ўмовах, у якіх шмат людзей зламалася, Дубоўка застаўся чалавекам найвышэйшых маральных якасцяў. Гэта амаль адзіны беларускі паэт таго часу, якому немагчыма прад’явіць абвінавачванняў. Дубоўка пад катаваннямі не напісаў ніводнага даносу, паклёпу, ніводнага слова, якое магло б каму-небудзь пашкодзіць. Хаця ў яго былі ворагі, людзі, якіх ён вельмі не любіў, да якіх ставіўся без павагі. Напрыклад, вельмі складанымі былі адносіны з Цішкам Гартным. І калі Гартнага пераследавалі падчас судовага працэсу 1937 года, у Дубоўкі папрасілі напісаць на яго якую-небудзь паперу. Але Дубоўка адмовіўся, хаця ведаў, якія наступствы магло мець такое рашэнне.

Уладзімір Дубоўка з сынам Альгердам і маці ў высылцы ў Чабаксарах. 1935 год.

Лагерны тэрмін Дубоўкі доўжыўся дзесяць гадоў – з 1937 па 1947. Гэта былі самыя страшныя гады ў сталінскіх лагерах, бо з пачаткам вайны ў 1941 годзе зэкаў перасталі карміць, яны павінны былі самі здабываць сабе ежу. Людзі, якія былі з Дубоўкам у лагеры ў Бірабіджане, казалі, што побач з ім лёгка было застацца чалавекам, таму што ён патрабаваў, напрыклад, чысціць зубы кожную раніцу. Умывацца. Мыць рукі. Заставацца чалавекам нават у дробязях.

Перажыты лёс адлюстраваны ў паэзіі Дубоўкі. Чытаць вершы можна па-рознаму, маючы пры гэтым розныя мэты. Але калі гаворка ідзе пра тое, што мы як нацыя павінны мець унутраны стрыжань, падмурак, на якім мы стаім, нейкую зямлю пад нагамі, то гэтай цвёрдай зямлёй, якая ніколі не здрадзіць, можна назваць творчасць Уладзіміра Дубоўкі.