Цётка — аднекуль з Нямеччыны
Стукае машына, калышацца вагон, еду ў чацвёртай клясе праз Нямеччыну. У вагоне публіка — усё немцы: работнікі, дробныя мяшчане, адзеты чыста, гавораць ціха, зважна, не кураць. На ўсенек вагон толькі дзве лаўкі стаяць ля сцен, а так вагон цэлы пусты, публіка стаіць або сядзіць на сваіх багажах. Цягнік (поезд) у тры разы шыбчэй ляціць, чым у нас. На станцыях затрымліваецца на мінуту, пасажыры ледзь паспеюць ускочыць у вагоны, а машына ўжо далей прэцца, як разгуляны вецер у полі.
Праз акно відно нямецкія вёскі і поле. «Божа, што за лад!» — зайздросна шэпча да сябе чалавек. Ва ўсіх вёсках брукаваныя вуліцы, дамы пекныя, сады чысценькія, гародчыкі ўпраўленыя, і нідзе ля хаты ні дрывотні не відно, ні лужы пры карыце, і навокала ўсё падворка градкамі абкопана, на градках — засеяны кветкі, засаджана варыва, і праз падворак толькі бягуць вузенькія сцежкі.
Дзеткі чыстыя, адзеты, абуты ідуць у школу.
Дарогі, дарожкі ўсе шашэйныя, на іх масты жалезныя, з абодвух бакоў абсаджаны грушамі, яблынямі, сліўкамі. Ніхто там галля не ламае, фруктаў не рве. Праўду сказаць, закон нямецкі добра сцеражэ гэтых дрэваў: напрыклад, падарожны, ідучы, можа з’есці колькі хоча, але няхай толькі спрабуе хоць адзін яблык палажыць у кішэнь, зараз заплаціць вялікую кару або сядзе ў арэшце.
Нідзе, едучы праз Нямеччыну, не ўбачыш скаціну на полі. Усюды сенажаць прагноена і густой шчоткай высыпаецца трава. Немец заміж нашых трох кароў трымае толькі адну, затое круглы год корміць яе ўброд гатовым кормам. Хлеўчык відны, чысты, на падлозе, праветраны. Скаціна шчоткай вычасана і — такая кароўка дае ў тры разы больш малака.
Закрываю змучаныя вочы і бягу думкай у родную старонку да вас, кароўкі нашы палавенькія, замучаныя голадам... Кажуць людзі, што адзін раз у год на Куццю, а дванастай гадзіне ўночы, жывёла гаворыць людскім языком. Гаспадарыку, суседзе, пайдзі да хлева і паслухай, што табе твае кароўкі скажуць.
«З дарогі», 1908 г.
Цётка ў Фінляндыі
Трэба ведаць, што Фінляндыя — гэта старонка лясоў, азёр і скалаў. На адной станцыі цягнік затрымаўся на некалькі часін, каб у буфеце, калі хто хоча, закусіў. Высыпаліся і мы з вагона. Станцыя вельмі чыстая. Два сталы пекна накрыты, застаўлены ядой, якую толькі здумаць: там і мяса, і рыба, яйкі, сыры розных гатункаў, малако, гарбата, квас, піва. Як толькі падходзіш да стала, мусіш заплаціць марку, фінскую манету вартасці 38 капеек. Пасля, калі хочаш, еш, колькі душа прымае, а не — крошку палажы на зуб — плата аднолькава: там жыватоў людскіх не мераюць; такі звычай укараніўся пэўна дзеля таго, што ніхто з фінаў не мае ў натуры сваёй, каб карыстаць болей за тое, чым плаце. Фіна не трэба пільнаваць, ён сам у сябе стаіць на стражы. Дзеля таго на станцыі фіны ядуць паволі, не спяшаючыся, як у сябе ў хаце за сталом.
Але было некалькі расейцаў, дык тыя завіхаліся каля яды, ажно папацелі. Аб сабе трудна сказаць: лепш відна збоку, аднак мушу прызнаца, што добра-такі пасіленай вярнулася ў вагон, ажно цяпло па жылах разышлося, весялей стала: усе закускі былі вельмі смачныя...
Фіны-сяляне куды лепш ядуць ад нашых сялянаў-беларусаў. Фін разы з чатыры на дзень п’е каву. Штосуботу пякуць пірагі. Зімой мяса ядуць тры разы на дзень: снеданне, абед і вячэру. Найчасцей мяса падсмажваюць з бульбай або вараць з рыжовымі крупамі. Фінкі-гаспадыні кілбасаў не робяць, вяндліны, а таксама сланіны і сала на лета ў запас не прыгатаўляюць. Усё мяса з’ядаюць за зіму, а летам толькі малаком жывяцца. Фін запасу з яды рабіць не любе: што мае — тое зараз спажывае.
Зімой на снеданне робяць каву, смажаць мяса, параная бульба і кваснае млека. Ніколі абіранай бульбы з соляй не вараць. На абед — каша з рыжу, мяса, млека кваснае, салодкае, паранае і капуста або рэдзенькі з журавін кісель. Яду заўсёды фін запівае або малаком параным, або квасам хлебным. Хлеб пякуць маленькімі булачкамі, як пірагі, такія смачныя. Пасля абеду — на падвячорак — каву п’юць з млекам, часам з булкай і маслам, часам толькі чыстую каву. На вячэру зноў мяса, млека кваснае, бульба.
Без млека, асабліва без кваснага, фін не сядае за стол. Быў калісьці час, што фіны толькі квасным млекам і жылі. Каровак у кожнага гаспадара даволі.
«Успаміны з паездкі ў Фінляндыю», пра паездку ў 1908 годзе.
Кандрат Крапіва ў Лондане
Спусціўшыся ў метро, вы будзеце крыху расчараваны: тут няма ні мармуру, ні роспісу, ні архітэктурных упрыгожанняў, якія вы прывыклі бачыць у маскоўскім метро. Шэравата, — скажаце вы, убачыўшы ўпершыню лонданскае метро. Але вы з павагай выслухаеце паведамленне аб тым, што агульная працягласць яго ліній мае каля пяцісот кіламетраў. У вагоне, як навічку, вам спадабаецца тое, што на сцяне, побач з вашым месцам, намалявана схема лініі, па якой вы едзеце. Паглядзеўшы на схему, вы заўсёды можаце даведацца, колькі і якія станцыі вам засталося праехаць да патрэбнага прыпынку.
Што пакіне ў вас прыемны ўспамін аб Лондане — гэта далікатнасць у абыходжанні, якая ў лонданцаў вонкава выяўляецца галоўным чынам у слове тэнк’ю (дзякую). Ці вы зрабілі якую ласку лонданцу, ці ён вам, усё роўна, ён кажа тэнк’ю. Кандуктар у аўтобусе, выдаўшы вам білет, абавязкова скажа тэнк’ю; швейцар у гасцініцы, аддаючы вам ключ ад нумара, таксама кажа тэнк’ю. Ліфцёр, падняўшы вас на шосты паверх і адчыніўшы кабіну, кажа тэнк’ю. Вы яму адказваеце тым жа і накіроўваецеся ў свой нумар. Па лонданскаму звычаю — пара спаць. Ды і стаміліся вы за дзень у незнаёмым горадзе.
«Лондан», 1946 г.
Максім Танк у Чэхіі
Пасля літаратурнага вечара ў Пелзне наведалі размешчаны ў доме Генляйна музей, у якім сярод розных экспанатаў выстаўлены турэцкія фескі, пашытыя вязнямі Дахау для гітлераўскіх штурмавікоў, якія, захапіўшы Каўказ, збіраліся праз Іран маршыраваць у Індыю, кнігі «Бог і жыццё», «Аб свабодзе», «Закон божы», «Біблія» ў пераплётах з чалавечай скуры, булава, якой разбівалі голавы вязням, і зямля ў урнах з усіх канцлагераў.
Выйшаўшы з гэтага музея, мне здалося, што я выйшаў з пекла, і не верылася, што над зямлёй яшчэ свеціць сонца. Хацелі яшчэ мне паказаць аўтограф Гітлера, але я адмовіўся:
– Бачыў я яго і ў нас на кожным кроку, і ў вашых Лідзіцах...
«Лісткі календара», 11.11.1951.
Іван Шамякін у Польшчы
Пасля я ездзіў з Танкам i Аркадзем Куляшовым. Тады гэта былі маладыя вясёлыя хлопцы, рагатуны, анекдотчыкі. Максім ведаў Польшчу i палякаў, выдатна валодаў мовай, зачароўваў полек. Запомніліся сустрэчы ў Беластоку, у якім я працаваў у 1940 годзе, на нашай мяжы — у Крынках. Дзіўнае адчуванне, калі ехалі ўздоўж мяжы: вось яна, родная зямля, 300 метраў нейкія, a перайсці не можаш — калючы дрот, узараная паласа, вежы з пагранічнікамі. Ca свайго боку гэта здавалася натуральным. Польскія пагранічнікі мяжу не ахоўвалі. Начальнік заставы да позняй ночы піў з намі гарэлку.
А пасля Альштын. Старажытныя палацы. Азёры. Край гэты зачараваў мяне. Гісторыя не ў кнігах, а вось такая — наяве, увасобленая ў архітэктуры, у музеях (музей Каперніка!), робіць нейкае асаблівае магічнае ўздзеянне. Пасля я слухаў узнёслыя захапленні У. Караткевіча архітэктурнымі помнікамі i кожны раз прыгадваў свой «альштынскі настрой».
«Роздум на апошнім перагоне», пра паездку ў 1955 г.
Іван Шамякін у Харватыі
Між іншым, у тую першую паездку я, лапух, так i не дапяў, што нада мной i ўсёй групай быў сапраўды стараста ў абліччы радавога турыста: работнік органаў. У гэтым было маё шчасце, што я не дапяў, гэта дало раскаванасць, свабоду, хоць, сапраўды, радавыя турысткі, такія ж наіўныя, як я, настрой мне псавалі. Адна дурніца, работніца АН, у Спліце дэманстрацыйна пакаціла на матацыкле з югаславам на ўсю салаўіную прыморскую ноч. Можна здагадацца, чым яна займалася. А я не спаў бадай жа ўсю ноч. Дарэчы, i група настроілася супраць яе, асабліва бабы — ад зайздрасці, ці што? На другі дзень давялі яе да слёз, да істэрыкі. І жанчына паводзіла сябе, як пабіты сабачка, — перад усімі віляла хвосцікам. А мяне вельмі прасіла не дакладваць у Акадэмію. На ліха мне! Шкада яе «плявацельніцы»? Між іншым, усе змаўчалі.
Сустрэла яна мяне, мабыць, праз год i вельмі дзякавала, я не адразу нават сцяміў, за што так дзякуе, — забыўся на прыгоду. Няўжо не было старосты? Быў. Але яна ўлашчыла яго. Выходзіць, некаторыя здагадваліся, хто сапраўдны стараста, адзін я хлопаў вушамі. Пасля расказвалі Максім, Пімен i Янка пра свайго «старасту», які палюбіў пісьменнікаў, як братоў родных, — не адступаў ад ix.
«Роздум на апошнім перагоне», пра паездку ў 1956 годзе.
Уладзімір Караткевіч у Рызе
У латышоў дрэнная фантазія. Упершыню я здагадаўся аб гэтым тут, па назвах вуліц. Не менш паловы вуліц старой Рыгі носяць назву Сарканас Гардэс. Як адрозніваюць іх самі латышы — гэта іх дзяржаўная і нацыянальная таямніца, бо гэтых вуліц — як пяску ў Рыжскім заліве. Вы выходзіце з дому, маючы цвёрды і варты ўсялякай ухвалы намер пагаліцца ў «фрызетаве» ля Парахавой вежы (там самыя ўважлівыя, прыязныя і адукаваныя цырульнікі ва ўсёй Латвіі), а потым пашпацыраваць па беразе Даўгавы. Здаецца, што можа быць лягчэй? Але так могуць разважаць толькі наіўныя людзі. Вы выходзіце з «фрызетавы», не ведаючы, што вуліца Сарканас Гардэс ужо закрыла сваю пастку. Можаце плакаць і маліцца, можаце абяцаць богу ніколі не курыць нічога, акрамя фіміяму для начальства, нічога не паможа.
Вы пакідаеце надзейную плошчу, каб заглыбіцца ў завулкі... Вуліца Сарканас Гардэс... Вельмі добра! Адсюль трэба прайсці трохі далей, потым звярнуць направа, потым налева... Стоп! Зноў вуліца Сарканас Гардэс... Другая... Пакідаеце за сабой метраў пяцьдзесят і выходзіце на вуліцу... Сарканас Гардэс... Трэцюю... Адчуваючы, што тут нешта не да ладу, ныраеце ў перпендыкулярна радыяльную вулачку толькі для таго, каб праз пяць хвілін вынырнуць з яе на вуліцу... Сарканас Гардэс... Пасля гэтага заходу чалавек з гарадскімі нервамі звычайна кідаецца бегчы і выбягае на вуліцу... Сарканас Гардэс... Вы бежыце і бежыце, і паўсюль вас ветліва сустракае вуліца Сарканас Гардэс... Гэта як у страшным сне... І тады вы сядаеце на панель і пачынаеце жаласна і ціха клікаць маму....
...Калі я адчую набліжэнне смерці, я абавязкова пасялюся на вуліцы Сарканас Гардэс і хай тады Касая пашукае мяне. Трасцу яна мяне знойдзе. А я буду пасмейвацца і пісаць усё новыя і новыя раманы... На вуліцы Сарканас Гардэс.
«Казкі янтарнай краіны», 1963 г.
Васіль Быкаў у Рыме
На пачатку восені ў Рыме зладзіўся чарговы кангрэс КОМЭСА, эўрапейскай пісьменьніцкай адзінай арганізацыі, зь якой супрацоўнічаў СП СССР. У Маскве арганізавалі прадстаўнічую пісьменьніцкую дэлегацыю, у якую ўключылі і мяне. Гэта была ўвогуле рэдкая па тым часе паездка пісьменьнікаў на Захад, а для мяне дык першая. Напярэдадні выезду выклікаў загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ, даваў інструктаж: трымаць вуха востра, быць асьцярожным, ні з кім не кантактаваць. За мяжой — усе ворагі.
…У Рыме ўсе разьмясьціліся ў адным гатэлі паблізу ад галоўнай вуліцы Корса і пайшлі аглядаць горад. Рым, канешне, ашаламляў сваімі старажытнасьцямі, руінамі Калізэю, музэямі і палацамі. Схадзілі ў сабор сьв. Пятра, капэлу Рафаэля. Дужа вабілі крамы буржуазнага гораду, ды заходзіць туды не было з чым — грошай мы мелі мала. Заставалася хіба разглядваць вітрыны. У мяне захавалася фота, дзе Юсьцінас Марцынкявічус пільна ўглядаецца праз шкло на выдатную друкоўку, пра якую нам заставалася толькі марыць. Аксёнаў аднойчы згледзеў у кніжнай вітрыне раман сваёй маці, нядаўняй зэчкі Яўгеніі Гінзбург «Ожог» і шапнуў нам, каб пра тое маўчалі. … Мы ўважліва і зь некаторым зьдзіўленьнем слухалі глыбакадумныя выступы Сартра, рэжысэра Антаніёні, Джона Карла Вігарэлі, якія гаварылі зусім ня так і не пра тое, што мы прывыклі чуць на радзіме. Асабліва ўразіў Сартр сваімі філязофскімі экспромтамі пра экзістэнцыялізм. Разумна ён гаварыў, Сартр, а я думаў, што ўсё ж праўда, мабыць, на баку ягонага земляка Камю, які зганіў СССР за канцлягеры, а Сартр за тое парваў зь ім адносіны.
«Доўгая дарога дадому», пра паездку ў 1965 годзе.