Кастусь Каліноўскі ці Алесь Загорскі? Гервасій Выліваха  альбо Надзея Яноўская? Прайдзіце тэст і даведайцеся, хто вы з герояў Уладзіміра Караткевіча!

Адмыслова да юбілею нашага любімага пісьменніка, «заўжды маладога літаратара», які абудзіў нацыянальную самасвядомасць, навучыў піць каву з перцам і натхніў насіць сваё неба з сабой.

Малюнак —  Лізавета Дубінчына.

Уладзімір Караткевіч

(1930–1984)

Літаратура

Хто вы з герояў Караткевіча?

Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Беларускае кіно

Беларусь

БССР

Кіно

XX стагоддзе

Напрыканцы 1970-х гадоў неад’емнай часткай беларускага кіно стала гісторыка-асветніцкая драматургія Аляксея Дударава. Студыя «Беларусьфільм» выпусціла некалькі кароткаметражных фільмаў паводле сцэнароў драматурга: «Кола» (1977), «Дэбют» (1978), «Буслянё» (1980). «Неперспектыўная» вёска, трое старых, пакінутых жыццём, — бадай усе ключавыя рысы п’есы «Вечар» былі адлюстраваны кінематаграфічным дуэтам Дударава і рэжысёра Ігара Дабралюбава ў карціне 

 (1987). Кампазіцыя таксама засталася нелінейнай, поўнай рэтраспекцый, якія парушалі стандартную структуру кінатвора. 

Кадр з фільма «Восеньскія сны», у ролі Ганны — Галіна Макарава

Кадр з фільма «Чорны замак Альшанскі»

Узаемаадносіны Уладзіміра Караткевіча з кінематографам, як было ўжо адзначана, не ішлі роўна: цяжка было аднавіць унікальны мастацкі свет, адначасова дагадзіўшы цэнзарскай сістэме. Гэта, верагодна, усведамляў Міхаіл Пташук, калі адважыўся на экранізацыю рамана 

«Чорны замак Альшанскі».

 Сцэнарыстам выступіў сам Караткевіч. Кінадылогія з’явілася ў пракаце ў 1983 годзе, захаваўшы галоўную сюжэтную лінію — пошукі гісторыкам Антонам Космічам старажытнай рэліквіі (трох кніг, «узятых у адзін пераплёт з рудой скуры, канца ХVI стагоддзя»). 

Рэжысёр фільма прызнаваўся, што яго твор будзе «фантазіяй на тэмы рамана», таму што ўмясціць складаны сюжэт кнігі ў дзве серыі без спрашчэнняў і прабелаў — задача цяжка дасягальная, а справай любога рэжысёра, як у тэатры, так і ў кіно, ёсць суб’ектыўнае развіццё аб’екта творчасці. Імаверна, праз залішняе скажэнне рамана фільм не стаў з’явай у кінематографе, а многія рэцэнзенты палічылі яго творчай няўдачай рэжысёра. 

Перыяд перабудовы заканамерна закрануў і беларускі кінематограф. Паступова адбывалася адмаўленне ад усталяваных метадаў у савецкім кінематографе, кінатворцы адрынулі штучна завостраныя канфлікты. Кіно паступова камерцыялізавалася, рэжысёры аддавалі перавагу экранізацыі твораў рускай літаратуры: у 1991–1992 гадах на кінастудыі «Беларусьфільм» і новых для Беларусі незалежных студыях было створана больш за дзесяць карцін паводле твораў Пушкіна, Дастаеўскага, Буніна, Булгакава. Як ва ўсе пераломныя перыяды, ішла гаворка пра патэнцыйную смерць беларускага кіно перад навалай невядомай будучыні. І толькі кінатворы на літаратурнай аснове ўстойліва супрацьстаялі кінематаграфічнаму дэкадансу васьмідзясятых. Страх заняпаду звязваўся з усё большай арыентацыяй кінастудый на тэлебачанне як гарант пракату, які дазваляе акупіць фільм.

Кадр з фільма «Франка — жонка хама». У ролі Франкі — польская актрыса Ханна Дуноўская, у ролі Паўла — акцёр НАДТ імя Якуба Коласа Генадзь Шкуратаў

На аглядзе кінапрадукцыі 1990 года Саюз кінематаграфістаў рэспублікі і студыя імя В. Тарыча як найлепшы фільм года адзначылі карціну «Франка — жонка хама» рэжысёра Дзмітрыя Зайцава. Гэта скарочаны для кінапракату варыянт чатырохсерыйнага тэлефільма «Хам» паводле аднайменнай аповесці Элізы Ажэшкі, якая распавядае пра каханне гараджанкі Францішкі і рыбака з наднёманскай вёскі Паўла напрыканцы ХІХ стагоддзя. Сутыкненне светапоглядаў і сацыяльны ціск абарочваюцца трагедыяй для галоўных герояў.

У тым жа 1990 годзе выйшаў фільм 

 Ігара Дабралюбава па матывах трох раманаў Івана Чыгрынава («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы»). Фільм складаўся з дзевяці серый і да пэўнага моманту — з’яўлення камерцыйных беларуска-расійскіх серыялаў 2000-х — быў самым доўгім па метражы беларускім фільмам. «Плач перапёлкі» адлюстроўвае прыход у невялікую лясную вёску нямецкіх захопнікаў, калі на сцяжынах з’яўляліся палонныя і ў сасонніках арганізоўваліся першыя партызанскія атрады. Традыцыйны ў плане рэжысёрскіх і аператарскіх рашэнняў, серыял вылучаецца акцёрскай ігрой: усе выканаўцы адначасова былі ўдзельнікамі тэатральных труп Мінска, Віцебска і іншых гарадоў.

Чарговай экранізацыяй твораў Караткевіча стала малавядомая карціна 1990 года 

 рэжысёра Юрыя Марухіна. Гэты фільм-дылогія прысвечаны сялянскаму паўстанню 1743–1744 гадоў у Крычаўскім старостве пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы. Фільм міфалагізаваў гістарычную падзею, уводзячы сімвалічныя вобразы Маці ўрагану — Агны (Людміла Палякова) і яе сына, удзельніка паўстання, Васіля Ветра (дэбют Аляксандра Гаманюка), які замяніў у барацьбе Вашчылу (купалавец Генадзь Гарбук, раней сыграў Петрака ў кінадылогіі «Знак бяды» і Лапатуху ў фільме «Чорны замак Альшанскі»). У гістарычнай драме, багатай на масавыя сцэны народных сходаў і бітваў, дзе ў адну плынь зліваюцца процілеглыя сілы, аналізуецца прырода здрады, упартасці, несправядлівасці.

Кадр з фільма «Маці ўрагану» 

Асаблівасцю карціны стала мова: у фільме ўсе размаўляюць па-беларуску. Многія рэплікі вершаваныя, узбагачаныя народнымі песнямі і прымаўкамі. Для акцёраў, што выконвалі свае ролі па-руску, пазней быў зроблены дубляж на беларускую мову. Верагодна, такі выбар тлумачыцца грамадскай сітуацыяй позніх васьмідзясятых у БССР. Зазвычай жа на студыі «Беларусьфільм» усё рабілася іначай, і нацыянальная мова была рэдкай з’явай у беларускім кіно. 

Пісьменнік, сцэнарыст, літаратуразнаўца, грамадскі дзеяч. 

Алесь Адамовіч

1927–1994

У 1978 годзе аповесцю Івана Шамякіна «Гандлярка і паэт» пра мінскае падполле ў часы Другой сусветнай вайны зацікавіўся рэжысёр «Масфільма» Самсон Самсонаў, вядомы гледачу экранізацыямі твораў А. Чэхава, У. Шэкспіра, Дж. Прыстлі. Аповесць захапіла рэжысёра драматызмам і тым, што добра падыходзіла для экранізацыі. Фільм 

 вызначаецца скарочанай у параўнанні з першаасновай экспазіцыяй, што аўтаматычна перайначыла пратаганіста Вольгу Ляновіч (акцёрка Наталля Андрэйчанка) у хцівую абывацельку. Эвалюцыя характараў, адкрыццё ў іх нечаканых рыс і абумовіла поспех экранізацыі аповесці. 

Аповесць Івана Шамякіна «Шлюбная ноч» стала асновай для карціны Аляксандра Карпава са змененай назвай 

 (1980). На кінаэкране з’яўляецца падпольшчыца Маша, ролю якой выканала таксама Андрэйчанка, а кульмінацыяй карціны робіцца яе самагубства дзеля выканання аперацыі.

Кадр з фільма «Ідзі і глядзі»

Адкрыццём і натхненнем для рэжысёра Элема Клімава сталі жудасныя па сваім змесце дакументальныя творы Алеся Адамовіча «Хатынская аповесць» і «Карнікі», а таксама цыкл 1975 года «Я з вогненнай вёскі» рэжысёра Віктара Дашука, першаасновай якому была кніга-рэпартаж Алеся Адамовіча, Янкі Брыля і Уладзіміра Калесніка. Фільм, які ў свой час скалыхнуў грамадскасць, дзевяць месяцаў ствараўся ў Бярэзінскім запаведніку пад патранажам студый «Беларусьфільм» і «Масфільм». Працоўнай назвай карціны быў абраны заклік «Забіце Гітлера!», але неўзабаве быў заменены нейтральнай – «Ідзі і глядзі». З пастановачнымі сцэнамі перамяжаюцца дакументальныя фотаздымкі і кінахроніка. Рэжысёр Клімаў ні на дзень не пакідаў месца здымак, каб не страціць сувязь з трагедыяй. 

Прыдбаўшы неадназначную рэпутацыю пасля экранізацыі рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», творы Уладзіміра Караткевіча надоўга засталіся непрывабнымі для кінастваральнікаў: невядома, ці прапусцілі б наступную стужку паводле яго рамана. Надзею на змены даў 1979 год, калі рэжысёр Валерый Рубінчык пачаў двухсерыйную экранізацыю найбольш папулярнай аповесці пісьменніка – «Дзікае паляванне караля Стаха». Сацыяльна-філасофскае асэнсаванне гісторыі Беларусі, схаванае пад прыгодніцкай абалонкай, было адсунута на другі план дзеля патрэбнага рытму, дынамізму, хоць прытчавасць і дэтэктыўнасць літаратурнага твора захавалася і ў фільме. Гэта абумовіла адсутнасць энтузіязму ў айчыннага гледача, які раз-пораз супастаўляў тэкст і кінакадр. У той жа час кінадылогія пасылалася на мноства ўсесаюзных і міжнародных фестываляў прыгодніцкага, дэтэктыўнага кіно, а дзе-нідзе разглядалася як фільм жахаў. 

Кадр з фільма «Дзікае паляванне караля Стаха». У ролі Надзеі Яноўскай – балгарская акцёрка А. Дзімітрава.

Кінакарціна паводле твора У. Караткевіча стваралася на аснове канфлікту паміж рэжысёрскім і аўтарскім бачаннем. В. Рубінчыку карцела, насуперак першааснове, зрабіць акцэнт на тым, як мясцовае дваранства здзекуецца з беднаты, прыкрываючы свае злачынныя памкненні лакальным міфам, што стасавалася з графічнай акрэсленасцю і дынамікай, патрэбнай карціне. Аднак сам пісьменнік у фінале аповесці вуснамі галоўнага героя Андрэя Беларэцкага прамаўляе:

«Тут у мяне патрабуюць, каб я сваім апавяданнем скончыў сказ пра род Яноўскіх і яго заняпад, пра вымарачанасць беларускай шляхты».

Фільм «Дзікае паляванне караля Стаха» – гэта адначасова і фільм-атракцыён пра глухую беларускую правінцыю, і філасофскі роздум пра гістарычны шлях народа, вернасць і шчырасць ва ўчынках.

СССР

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, публіцыст, перакладчык, педагог, грамадскі дзеяч. Класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Канстанцін Міцкевіч.

Якуб Колас

1882–1956

Беларускі экзістэнцыяліст, сумленне нацыі

Васіль Быкаў

1924–2003

1960-я

Шасцідзясятыя гады ХХ ст. сталі ключавымі ў пасляваенным развіцці беларускага кінематографа. Менавіта гэта дзесяцігоддзе адзначана прыходам новага пакалення беларускіх кінатворцаў, якіх па аналогіі з літаратарамі называюць 

 Да іх адносяцца В. Тураў, Р. Віктараў, Б. Сцяпанаў, І. Дабралюбаў, В. Чацверыкоў, Я. Ігнацьеў і інш. Гэта пакаленне імкнулася да адлюстравання ў карцінах сучаснасці, арыентуючыся на густ і ўспрыманне актуальнага гледача.

Адной з самых паспяховых карцін беларускай кінематаграфіі стала экранізацыя эпічнай трылогіі Якуба Коласа «‎На ростанях». Стварэннем кінадылогіі 

«Першыя выпрабаванні»

 (1960, 1961) па матывах твора заняўся знаны рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, аўтар карцін «У агні народжаная», «Першы ўзвод», «Шукальнікі шчасця», «Канстанцін Заслонаў», «Масква-Генуя».

Кадр з фільма «Першыя выпрабаванні». Лабановіч (у цэнтры) – Э. Ізотаў, Есып (справа) – А. Ільінскі

Шырокі часавы і прасторавы ахоп трылогіі, адсутнасць акрэсленага сюжэту – усё супярэчыла канонам кінавытворчасці, замінала дасягнуць вострасюжэтнасці. Калі б не ўпартасць паэтаў Аркадзя Куляшова і Максіма Лужаніна, раман народнага пісьменніка БССР так ніколі і не знайшоў бы свайго месца ў кінематографе. Да таго ж экранізацыя была праблематычнай і праз нежаданне аўтара «перасаджваць дрэва з разгалінаванымі каранямі на іншую глебу». Напрыклад, на экранізацыю паэмы «Рыбакова хата» Колас наогул не даў згоды. Пасля смерці пісьменніка ў 1956 г. яго сын, Даніла Міцкевіч, афіцыйным лістом у кінастудыю «Беларусьфільм» дазволіў здымаць фільм па матывах трылогіі.

Экранізацыя поўнілася аўтарскімі адступленнямі ад літаратурнага твора, якія некаторыя крытыкі характарызавалі як «недазволеныя свавольствы». Усё гэта рабілася дзеля адаптацыі занадта нелінейнага, аб’ёмнага рамана да кінаформы. Так, звышідэяй карціны стала дэманстрацыя росту самасвядомасці сельскай інтэлігенцыі пад уплывам рэвалюцыйных ідэй, таму Лабановіч мэтанакіравана «падштурхоўваецца» да збліжэння з сацыял-дэмакратызмам. Псіхалагізм арыгіналу наўмысна парушаецца і ў любоўнай лініі пратаганіста: кінематаграфічны Лабановіч, напрыклад, уступае ў фіктыўны шлюб з настаўніцай Андросавай, пазней закладае яе хату на патрэбы рэвалюцыі, а ў апошняй сцэне яны разам «становяцца на шлях рэвалюцыйнай дзейнасці». Такая ператрактоўка сюжэтных ліній рамана «На ростанях» выклікала абурэнне беларускіх літаратуразнаўцаў.

Кадр з фільма «Цераз могілкі» 

Дзве розныя па літаратурнай аснове і мастацкіх прынцыпах пастаноўкі ажыццявіў у 1960-я гг. рэжысёр Віктар Тураў. У 1965 г. ён выпусціў сваю дэбютную стужку 

 паводле аднайменнай аповесці пісьменніка і кінадраматурга Паўла Ніліна (1908–1981), прысвечанай самаахвярным беларускім падлеткам-партызанам.

Больш шырока стан людзей, што зведалі нямецкую акупацыйную ўладу, Тураў паказаў у экранізацыі дылогіі Алеся Адамовіча (1927–1994) «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», якая атрымала агульную назву 

. Фільм, як і раман, пачынаецца з даволі вядомага эпіграфа, прысвечанага маці пісьменніка: «У вайны не жаночае аблічча».

Творы Васіля Быкава ў плане візуальнага ўвасаблення выявіліліся самымі няпростымі для кінематаграфістаў. Мала было механічна праілюстраваць фабулу, трэба было знайсці спосаб прадставіць на экране ўнутраныя маналогі, што патрабавала вялікага мастацкага досведу. Толькі ў савецкі час па творах пісьменніка было створана 

 11 з іх экранізавана на «Беларусьфільме», астатнія на цэнтральных студыях кшталту «Масфільма» і «Ленфільма».

Кадр з фільма «Трэцяя ракета» 

Дэбютнай экранізацыяй Быкава стала карціна 

 (1963) рэжысёра Р. Віктарава паводле аднайменнай аповесці. Сцэнарыстам фільма выступіў сам пісьменнік. Думка пра невыноснасць, амаральнасць вайны працінае ўсю стужку, як, зрэшты, і ўсе экранізацыі твораў Быкава, асабліва фільм «Пастка» (1966) рэжысёра Л. Мартынюка і міні-серыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975) рэжысёра А. Карпава.

Кадр з фільма «Жыццё і ўзнясенне Юрася Братчыка» (дзве эпізадычныя ролі – ксяндза і татарына – сыграў сам аўтар рамана)

Спрабавалі экранізаваць і Уладзіміра Караткевіча. Першыя спробы – дзве кароткаметражныя карціны: «Сведкі вечнасці» (1964) рэжысёра А. Забалоцкага пра дубоў-асілкаў і «Памяць каменю» (1966) рэжысёраў В. Нікалаева і Ю. Цвяткова пра помнікі дойлідства як неад’емную частку памяці. Але іх з нацяжкай можна назваць экранізацыямі твораў, гэта хутчэй кінанарысы.

Адцэнзураваны і моцна скарочаны, фільм так і не дайшоў да гледачоў. Толькі ў 1989 г. ён быў рэабілітаваны і рэкамендаваны для паказу ўжо з першапачатковай назвай – 

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Гістарычнасць сюжэтных падзей цікавіла кінастваральнікаў менш, чым узнаўленне фарсавага відовішча на экране, таму твор, набліжаны да сучаснасці, выклікаў жорсткае незадавальненне як партыі, так і крытыкаў. Адам Мальдзіс у сваёй кнізе «Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» адзначае:

Галоўны сатырык белліту

Кандрат Крапіва

(1896–1991)

Матэрыял часова даступны толькі на рускай мове

Мы выправім гэта найбліжэйшым часам. Прабачце за нязручнасці.