Пра самы змрочны, апакаліптычны, рэвалюцыйны і разам з тым чалавечны накірунак мадэрнізму распавядае Наталля Ламека

Еўропа

Германія

Літаратура

Жывапіс

Нямецкі экспрэсіянізм — храналагічна адзін з самых першых кірункаў мадэрнізму. Яго адметнымі рысамі з’яўляюцца спробы перадаць унутраны свет чалавека, пабачыць сутнасць рэчаў. У адрозненне ад вялікай колькасці іншых кірункаў, экспрэсіянізм вылучаецца асаблівай сур’ёзнасцю, глыбокай занепакоенасцю праблемамі духу і заняпаду чалавецтва.

Адным з самых важных дакументаў эпохі, які добра ілюструе, што такое экспрэсіянізм, можна назваць кнігу «Menschheitsdämmerung» («Змярканне чалавецтва») — анталогію экспрэсіянісцкай паэзіі, выдадзеную Куртам Пінтусам у 1919 годзе. Яна адметная найперш імкненнем адысці ад механістычнага прынцыпа складання анталогій: па аўтарах, па пэўных раздзелах ці па храналогіі. Курт Пінтус вырашыў зрабіць сінтэтычны мастацкі твор, прыналежнасць якога да пэўнага віду мастацтва нельга вызначыць. Ён зрабіў «сімфонію тэкстаў»: абраў творы 23 нямецкіх і аўстрыйскіх аўтараў-экспрэсіяністаў і згрупаваў па асобных матывах, якія далі назвы чатыром часткам зборніка:  «Крушэнне і крык», «Абуджэнне сэрца», «Заклік і абурэнне», «Палюбі чалавека».

Літаратура нямецкага экспрэсіянізму

Наталля Ламека распавядае пра галоўныя творы ірландскага пісьменніка і развенчвае міф пра яго нечытэльнасць.

Джэймс Джойс

Ірландскі пісьменнік, прадстаўнік мадэрнізму

XX стагоддзе

Джэймс Джойс. Цюрых, каля 1918 года

 – адзін з самых значных прадстаўнікоў мадэрнізму. Гэта вялікі эксперыментатар, у чыіх творах закладзена вельмі шмат сэнсаў, і чыя творчасць сягае далёка за прасторы адной эпохі. Джойс прайшоў творчую эвалюцыю, пераадолеўшы даволі моцную прывязанасць да традыцыі, пераасэнсаваўшы, перастварыўшы яе і прыйшоўшы да выразнага фармальнага эксперыменту.

Першыя творы Джойса – гэта паэтычны зборнік 

«Камерная музыка» (1907),

«Партрэт мастака ў юнацтве» (1916)

, які стаў пераходным этапам у творчасці пісьменніка.

Вокладка «Хаўтур па Фінегане», 1939 год

«Хаўтуры па Фінегане» (1939)

 падсумоўвае творчую эвалюцыю Джойса і сведчыць пра тое, што пісьменніку стала цесна ў межах літаратуры, англійскай мовы, у межах усіх мажлівых нарматываў, і ён пачынае канструяваць новую мову, новы сусвет. Неабходна растлумачыць адзін з паняткаў кнігі «Хаўтуры па Фінегане», – 

. Хаосмас – гэта гібрыднае слова, якое вельмі добра ілюструе джойсаўскі падыход да сусвету. Пісьменнік канструюе мастацкі ўніверсум, у якім усё вельмі лагічна, добра збудавана. Плынь свядомасці герояў падаецца нечым разбалансаваным, але насамрэч за гэтым стаіць вялікая праца.

У чым выяўляецца хаатычнасць? У творах Джойса закладзена шмат сэнсаў, якія не спасцігаюцца адразу. Чытач павінен сам арыентавацца ў прасторы тэксту, самастойна адшукваць схаваныя сэнсы. Па гэтай прычыне апошняя кніга Джойса лічыцца вельмі эзатэрычнай, амаль недасяжнай для цэласнага ўспрымання.

Фін Маккул (ілюстрацыя Стывена Рыда)

Гаворачы пра раман «Хаўтуры па Фінегане», трэба звярнуць увагу на некалькі крыніц. Па-першае, гэта міфалагема жыцця і смерці, уваскрасення, паказаная ў

 камічнай баладзе пра Ціма Фінегана

, «караля пад гарой», які заснуў у пячоры недзе пад Дублінам і чакае часу, калі можна будзе прачнуцца і выратаваць Ірландыю.

У назве рамана адбываецца гульня слоў: «Finnegans Wake». Першае слова напісана без апострафа, што дазваляе казаць пра дваісты сэнс назвы. З аднаго боку, калі б апостраф быў, назва перакладалася б як «Хаўтуры па Фінегане». З іншага – Джойс гуляе са значэннем слова wake, больш знаёмым як «прачынацца», таму назву можна чытаць як «Фінеганы прачынаюцца». Калі прачытаць назву вельмі хутка, атрымаецца Finn again is awake – «Фін зноў прачынаецца». Нават у назву Джойс укладае шмат сэнсаў. Сам твор пабудаваны такім жа чынам: чытанне спалучаецца з пастаянным пошукам схаваных сэнсаў, суцэльным уваходжаннем у моўную стыхію.

Іншыя творы Джойса, калі глядзець на іх праз прызму хаосмасу, здаюцца больш зразумелымі, значна лягчэй спацігаюцца. Неабходна развенчваць міфы пра тое, што такую літаратуру ведаюць, але не чытаюць, бо насамрэч яна падсумоўвае вялізны культурны досвед чалавецтва і вартая таго, каб да яе звяртацца.

Які твор Джойса самы складаны?

Наталля Ламека распавядае пры творы чалавека, якога называлі «сумленнем захаду»: «Чужаніца», «Чума», «Падзенне».

Французскі пісьменнік і філосаф, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры 1957.

Альбер Камю

1913-1960

Французскі пісьменнік Альбер Камю лічыцца адным з выдатных прадстаўнікоў экзістэнцыялізму, нягледзячы на тое, што ён не ідэнтыфікаваў сябе з гэтым кірункам. Нобелеўскі лаўрэат 1957 года, Камю вядомы і як выдатны мысляр, аўтар філасофскіх тэкстаў, і як творца, які пакінуў літаратурную спадчыну ў выглядзе празаічных і драматургічных твораў. 

Адзін з самых важных складнікаў творчасці Камю – цікавасць да чалавека, яго асобы, жыцця. Гэта акурат тое, што яднае яго з экзістэнцыялізмам. Калі ў 1960 годзе Камю трагічна загінуў у аўтакатастрофе, людзі былі занепакоеныя, бо страцілі чалавека, якога называлі «сумленнем захаду». Разгледзім тры яго этапныя творы – аповесці «Чужаніца», «Падзенне» і раман «Чума».

Спачатку здаецца, што ў аповесці 

 Камю прапануе чытачу вобраз антыгероя – індыферэнтнага чалавека, які жыве ва ўласнай прасторы, чалавека, абыякавага да смерці сваёй маці. Аднак пасля становіцца зразумела, што гэта проста чалавек, асоба. Мерсо робіць уражанне вельмі праўдзівага чалавека, які не любіць масак і не хоча іх апранаць, таму паводзіцца так, як сябе адчувае. Мерсо мае права быць сабой, і Камю сцвярджае гэтае права. Аўтар паказвае, як людзі не хочуць даваць іншаму чалавеку мажлівасць быць сабой, не разумеючы і судзячы яго не за забойства, а, фактычна, за іншасць. Камю быў супраць смяротнага пакарання, думкі наконт якога экспліцытна выказаў у сваім эсэ «Роздумы пра гільяціну».

 прапануе розныя мадэлі паводзін падчас катастрафічнай сітуацыі. Адзін з варыянтаў – актыўнасць. Галоўны герой, Бернар Рыё, супраціўляецца чуме, ён лекар і павінен лекаваць. Прафесія і ўнутранае адчуванне героя супадаюць – ён хоча ратаваць людзей. Ёсць і іншая стратэгія паводзін, прыкладам якой выступае журналіст Рамбэр. Спачатку ён хоча пазбегнуць чумы, робіць усе намаганні, каб выбрацца з горада на карантыне, але, нарэшце атрымаўшы такую мажлівасць, застаецца з тымі, хто супраціўляецца чуме. Жан Тару, які ўвогуле не з гэтага горада і нічога не вінен тутэйшым людзям, таксама абірае шлях супраціву

Камю падсумоўвае сваю ідэю: нават калі чалавек ведае, што ён можа быць знішчаны ў любы момант, што ўсе намаганні абсурдныя, ён павінен супраціўляцца. Гэта была асабістая філасофія Камю, таму абсалютна натуральна, што ён удзельнічаў у руху Супраціву ў Францыі падчас Другой сусветнай вайны. Гэтую філасофію могуць называць «выбарам паразы», але параза ўяўная, таму што выбар смерці ўсё адно сцвярджае нешта больш важнае.

– твор, у якім прырода чалавека пададзена дваіста, у якім аўтар асуджае грахі чалавека ў вельмі цікавай форме. Жан-Батыст Кламанс, які вызначае сябе як «суддзя на пакаянні», выносіць прысуд чалавецтву. Ён аналізуе чалавека ў негатыўным ракурсе, паказваючы яго хібы. Герой робіць гэта, бо адчувае ўласную недасканаласць. Калісьці Кламанс прайшоў на мосце міма дзяўчыны, якая кінулася ў ваду, і нічога не зрабіў. Напрыканцы ён кажа цікавую фразу да свайго ўмоўнага суразмоўцы, да самога сябе: «Дзяўчына, кінься ў ваду яшчэ раз, каб у мяне была мажлівасць выратаваць нас абодвух». Ён не зрабіў гэтага своечасова, яму б вельмі хацелася выправіцца, але ўжо позна.

Камю заклікае, часам праз іншасказанне, часам ўвогуле ад супраціўнага, думаць і дзейнічаць зараз, у гэты момант, усведамляць каштоўнасць чалавечага жыцця, ведаць, што абсалютна кожны чалавек – гэта адзінка. Ён мае права быць іншым, нестандартным, адрознівацца ад усіх. Для Камю надзвычай каштоўная менавіта чалавечая прырода: ёсць жыццё тут, у дадзены момант, жыцця па-за межамі жыцця фізічнага, магчыма, і няма. У сувязі з гэтым пра Камю можна пачуць, што ён нібыта атэістычны экзістэнцыяліст. Але гэта не зусім так: у яго ёсць і матыў Хрыста-выратавальніка, і іншыя – вядома, не ў традыцыйным хрысціянскім выглядзе, праз што могуць заставацца незаўважанымі.

Тры творы Альбера Камю

За пісьменніка Франца Кафку сёння змагаюцца ажно чатыры літаратуры: нямецкая, аўстрыйская, чэшская ды яўрэйская, але аднесці яго да якой-небудзь традыцыі надзвычай складана. Спецыфічная, але пры гэтым універсальная, яго творчасць шмат у чым вызначыла твар сучаснай сусветнай літаратуры. Пра аднаго з самых загадкавых пісьменнікаў распавядае кандыдат філалагічных навук Наталля Ламека. 



Нямецкамоўны пісьменнік, які лічыцца адным з галоўных літаратурных дзеячаў XX стагоддзя.

Франц Кафка

1883–1924

Аўстрыйскі пісьменнік Франц Кафка – адзін з самых вядомых прадстаўнікоў эпохі мадэрнізму, які асацыюецца з такімі паняццямі, як самота і адчужэнне. Яго жыццёвы і творчы прыклад – добрая ілюстрацыя гэтых філасофскіх канцэптаў. 

Франц Кафка – пісьменнік яўрэйскага паходжання, які жыў у Празе ў нямецкамоўнай культурнай прасторы і не належаў цалкам ні да адной з гэтых культур, знаходзячыся на іх памежжы.

У знакамітай навеле «Ператварэнне» наглядна можна пабачыць, як чалавек праходзіць стадыі адчужэння. «Ператварэнне» Кафкі – навела пра Грэгара Замзу, які аднойчы прачынаецца і бачыць, што ператварыўся ў нейкага інсекта. Ён не разумее, што адбываецца, але вельмі цікавая яго рэакцыя: замест таго, каб адчуць жах, раз’юшанасць, занепакоенасць, ён успрымае гэта нібыта так і трэба, нібыта гэта – частка жыцця. Кафка часта карыстаецца прыёмам бытавізацыі ірэальнага, калі нешта незразумелае і дзіўнае робіцца часткай звычайных падзей.  

Грэгар Замза адчувае, што ён у іншым вобразе. Сапраўды, у яго застаецца чалавечая душа, але вонкава ён ужо іншы. 

 «Ператварэнне», выданне 1916 года

Гэта першая стадыя адчужэння – адчужэнне чалавека ад уласнага цела. Наступная стадыя – адчужэнне ад людзей. Грэгар Замза жыве з бацькамі і сястрой. Бацькі вельмі дзіўна рэагуюць на ператварэнне: маці даволі спакойна, хаця яна і напалоханая, а бацька, як заўсёды ў творах Кафкі, вельмі негатыўна ставіцца да сына. У вобразе сястры Грэгара ёсць пэўная паралель з малодшай сястрой Кафкі, Отлай, з якой ён быў вельмі блізкім. Аднак сястра Грэгара – гэта не зусім Отла: яна нібы апякуецца братам, але сапраўднага кантакту не адбываецца. Заканчваецца ўсё вельмі трагічна: Грэгар памірае, і яго проста выкідваюць на сметніцу. «Ператварэнне» – твор, у якім вельмі ілюстратыўна і моцна паказаныя адчужэнне, яго эмацыйнае ўспрыняцце, паступовае страчванне сувязей з рэчаіснасцю на розных узроўнях.

У многіх сваіх тэкстах Кафка, каб зрабіць акцэнт на адчужэнні, выкарыстоўвае лексему «fremd» і яе дэрываты, вельмі папулярныя ў экспрэсіянісцкай культуры. Матывы паступовага адчужэння і самоты можна знайсці і ў буйнейшых творах аўтара, хаця ўсе яго раманы – «Працэс», «Замак», «Амерыка» – існуюць фрагментарна, толькі «Працэс» быў фармальна скончаны.

У раманах Кафкі паўтараецца тая ж самая структура: чалавек паступова адчужаецца. Карл Росман у «Амерыцы», вельмі адкрыты, наіўны, добры чалавек, перажывае падзеі, якія робяць яго ўсё больш далёкім ад людзей. Ёзэф К. у «Працэсе» таксама перажывае адчужэнне. З аднаго боку, ён спрабуе разабрацца ў сітуацыі, з другога боку, ён не разумее, за што яго судзяць. Апошняя думка, што яго знішчаюць, нібы сабаку, – гэта яшчэ адзін прыклад адчужэння. К., каморнік з «Замка» – гэта чалавек, які першапачаткова з’яўляецца чужаніцай, знаходзіцца ў вёсцы як чалавек з іншай прасторы і мае жаданне стала ў ёй асесці, але К. не даюць гэта зрабіць. Герой бачыць замак як сістэму, якая павінна даць дазвол на нешта, але не можа да яе наблізіцца, бо калі чалавек чужы, іншы, ён не здольны пераадолець дыстанцыю паміж сабой і знешнім светам.

Макс Брод, 1914 год

Кафка ўсё гэта зведаў на ўласным досведзе, фізічна ў тым ліку: ён хварэў на сухоты і перад смерцю нават не мог нармальна камунікаваць з людзьмі. Сумненні наконт сябе, уласнай творчасці і лёсу былі яму добра знаёмыя. Вядома, што Кафка хацеў, каб яго неапублікаваныя творы знішчылі. Тэксты засталіся толькі дзякуючы Максу Броду, але ён апрацаваў іх такім чынам, што і па сённяшні дзень вядуцца спрэчкі пра тое, ці была паслядоўнасць эпізодаў у гэтых творах задумай самога Кафкі. 

Чаму менавіта Франц Кафка робіцца знакавым пісьменнікам ХХ стагоддзя? ХХ стагоддзе вельмі добра ілюструе тое, як чалавек адчужаецца ад іншых. Кафка зведаў гэта яшчэ да неверагодна разбуральнай Другой сусветнай вайны, якая знішчыла яго сясцёр. Ён прадбачыў будучыя жахі: чалавек стаў ворагам для іншых, адзінкай, самотнай чужаніцай, якая не мае ніякай каштоўнасці, якую можна вельмі проста знішчыць, выкінуць на сметніцу, як Грэгара Замзу. Праблема адасобленасці робіць Кафку вельмі паказальным аўтарам эпохі. А паколькі праблема самоты не абмяжоўваецца ХХ стагоддзем, Франц Кафка становіцца ўніверсальным пісьменнікам, чытаным па сённяшні дзень.