Каханенькія-родненькія, пачынаем наш падкаст «Спіс на лета» выпускам пра Янку Купалу! 
Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч абмяркоўваюць самыя важныя п'есы Купалы,  які паказаў усім, як трэба пісаць вусцішныя камедыі і як смяяцца падчас катастроф, і хочуць перачытаць «Раскіданае гняздо» з прафесійным псіхолагам. А яшчэ разважаюць пра дом, крыху кпяць са шляхецкага гонару і тлумачаць, пры чым тут батлейка.

Янка Купала як стваральнік беларускага тэатра

Макабрычныя танцы і надрыўная музыка сто трыццаць год таму, водгулле якой чуем і сёння: выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч размаўляюць пра чалавека, які першым зайграў на гэтай адчайнай дудцы. 
Францішак Багушэвіч даў голас людзям без імя, але сам схаваўся пад чужымі, стаўшы Мацеем Бурачком і Сымонам Рэўкам з-пад Барысава. У гэтым падкасце гісторыя галоўнага адваката і псіхатэрапеўта беларускай літаратуры, які ў маладосці страціў усё, уключна з краінай, стаў паэтам у 50, заклаў матрыцу нацыянальнай літаратуры і ўрэшце перамог, без надзеі спадзеючыся.

У падкасце вы пачуеце фрагмент верша Вальжыны Морт «Беларуская мова» з аўдыякнігі «Музыка саранчы», гукарэжысёр — Дзмітры Дзмітрыеў.

Францішак Багушэвіч, які задаў саўндтрэк беларускай літаратуры

Максім Гарэцкі сваім зборнікам «Рунь» распачынае беларускую інтэлектуальную прозу, і ў яго адразу выходзіць добра. Міжвольны салдат Першай сусветнай вайны, ён першы ў свеце, хто наўпрост з акопаў напіша пра яе брыдкасць і бессэнсоўнасць — Рэмарк, Барбюс і Хэмінгуэй зробяць гэта крыху пазней. Таксама менавіта Гарэцкі стагоддзе таму заўважыў і сказаў, што ў беларусаў дзве душы і што падваенне асобы зрывае нам дах, і задаў анталагічнае пытанне «адкуль усё і што яно». 
У гэтым падкасце выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар'я Бялькевіч размаўляюць пра творы Максіма Гарэцкага, рацыянальнае і ірацыянальнае, дысацыятыўны разлад асобы, паганства,  кіно і вялікі выбух.
У падкасце гучыць песня беларускага гурта Серебряная свадьба «Пищевая цепочка». 

Максім Гарэцкі: як пісаць з эпіцэнтра гістарычных падзей

Ці Адам Міцкевіч – «наш», а Святлана Алексеевіч і Францыск Скарына – беларускія пісьменнікі? А Саша Філіпенка і Мікола Гусоўкі? І пры чым тут Рымская імперыя? Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар’я Бялькевіч абмяркоўваюць гэта ў новым падкасце пра Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.
Чалавек, чыя біяграфія вартая асобнага серыяла: махлярства, старажытны дацкі герб, разбор шляхты, падробка дакументаў, зняволенне, прыгонны тэатр, паўстанне, першая беларуская опера і, вядома, Менск. 
 Як так атрымалася, што беларускі тэатр пачаўся са стэндапа? Чаму Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч – ніякі не Дунін, а «Пінская шляхта» – не пінская і не шляхта?  І хто насамрэч напісаў гэтую смешную і з'едлівую п'есу, галоўны герой якой – страх? Слухайце ў новым выпуску падкаста «Спіс на лета».

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і тэатральны стэндап

Самы любімы беларускі паэт, такі блізкі сучаснаму чытачу: жыццё ў горадзе, вывучаная беларуская мова, добрая адукацыя. Максім Багдановіч – культавы творца, з якога пачалося наступнае пакаленне «Узвышша», аўтар першых верлібраў і трыялетаў, «Пагоні» і ціхіх імпрэсіяністычных вершаў, перакладчык Верлена і Гарацыя.
Выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар’я Бялькевіч размаўляюць пра жыццё Максіма  Багдановіча, чытаюць шмат добрай паэзіі і задаюцца пытаннем, чаму хацеў навучыць нас аўтар, а Поль Верлен – французскіх дзяцей. 

Максім Багдановіч як самы любімы паэт

Беларуская кніжка, з якой пра нас даведаюцца іншапланетнікі, ода кожнай травінцы і кожнаму возеру, вяртанне ў свет дзяцінства і аповед пра страчаны рай. «Новая зямля» — паэма, у якой Якуб Колас апісвае гарманічнае прыгожае жыццё і стварае Беларусь, у якой хочацца быць і атрымліваць асалоду ад працы і існавання ў гэтым свеце. 
Другая паэма, пра якую Марына Казлоўская і Дар’я Бялькевіч размаўляюць у гэтым выпуску, — «Сымон-музыка». Гэта казка пра дарогу мастака і пра мастацтва як выратаванне, якая выцягвае самога Коласа з дэпрэсіі і нібы скончваецца добра, але толькі ў трэцяй рэдакцыі.
Галоўнае пытанне гэтага выпуску — ці ёсць у раі квас. Таксама раім слухаць выпуск добра пад’еўшы ці смажачы блінцы раніцай у нядзельку.

Якуб Колас і страчаны рай

«Пошукі будучыні» і «Млечны шлях» — раманы, створаныя пісьменнікам, якому пасля трыццатых ужо няма чаго  баяцца. Шматмерныя, стылістычна дасканалыя тэксты, напісаныя ў час вайны, у невядомасці, калі яна скончыцца, дзе аўтар правярае людзей на чалавечнасць, незалежна ад боку, які яны займаюць. Дар'я Бялькевіч і Марына Казлоўская размаўляюць пра Кузьму Чорнага і пра тое, чаму беларусы такія, якія ёсць, як на нас паўплывала мінулае стагоддзе і як магчыма пісаць  раманы ўсляпую. А яшчэ пра радасць, памяць і чалавечнасць.
Самы сур'ёзны выпуск падкасту «Спіс на лета».

Кузьма Чорны і беларускі народны постапакаліпcіс

«Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў — аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы». 
У гэтым выпуску падкаста выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Дар'я Бялькевіч размаўляюць пра галоўны тэкст Івана Мележа. «Людзі на балоце» — гэта серыял пра каханне, першы феміністычны раман з моцнай і адважнай гераіняй і апошні вялікі тэкст пра шалёную апантанасць зямлёй. Гэты твор тлумачыць, чаму беларусы такія, якія ёсць, і расказвае пра ключавы момант беларускай трагедыі: як і чаму гаспадар перастаў быць гаспадаром. А яшчэ гэта тэкст, дзе нарэшце з'яўляюцца эратычныя сцэны — вялікае свавольства для савецкай літаратуры! — ды ёсць любоўны трохкутнік ці чатырохкутнік, у вяршыні якога — зямля ля цагельні.

Іван Мележ: людзі, балота і зямля

Чалавечы выбар і спробы ўцячы ад гэтага выбару, вайна, дзе «свае» надзвычай хутка робяцца «чужымі», падзеі 30-ых гадоў ХХ стагоддзя, пра якія «нельга казаць» і пра якія Васіль Быкаў гаворыць адным з першых.
Дар'я Бялькевіч і Марына Казлоўская ў гэтым выпуску падкаста «Спіс на лета» размаўляюць пра самага вядомага беларускага пісьменніка, які паказвае чалавека як вельмі складаную сістэму і ставіць пытанні «Што такое чалавек перад знішчальнай сілай бесчалавечных абставін» і «Чаму і завошта?».
«Жураўліны крык», «Сотнікаў» («Ліквідацыя»), «Знак бяды», «Доўгая дарога дадому» — які з гэтых тэкстаў найважнейшы ў беларускай літаратуры, пры чым тут «Па што ідзеш, воўча» Евы Вежнавец і дзе беларусы «накасячылі»?

Васіль Быкаў: «свае» супраць «сваіх»

Вершы Максіма Танка – паэзія дзіцячага здзіўлення і захаплення жыццём. Іронія і свабода, Дантэ і Майн Рыд, верлібры і хоку – гэты пісьменнік адчувае сябе сваім у садзе сусветнай культуры і прыўносіць у беларускую паэзію інтэлектуальнасць і дасціпнасць.
У дзясятым выпуску падкаста «Спіс на лета» выкладчыца Марына Казлоўская і паэтка Даша Бялькевіч абмяркоўваюць галоўнага падпольшчыка беларускай літаратуры. Чалавек, жыццё якога было поўнае радасці і рызыкі: падлеткам ён бярэ ўдзел у студэнцкіх хваляваннях у Заходняй Беларусі, некалькі разоў пераходзіць мяжу ў трыццатыя, трапляе на «Лукішкі», піша вершы, знаёміцца з будучымі нобелеўскімі лаўрэатамі, сустракае сваю Любоў, падрабляе почыркі і чытае Маякоўскага па-польску. Ён жа – чыноўнік пры надзвычай высокай пасадзе з трывожным чамаданчыкам у вітальні, які кпіць з графаманаў і смяецца з сябе самога, падарожнічае ад Японіі да Канады, піша смелыя верлібры, пяшчотныя эратычныя вершы, ратуе першую кнігу Алеся Разанава, вітае Незалежнасць Беларусі. 
Максім Танк пражыў амаль усё ХХ стагоддзе і змог зрабіць гэта па ўласных перакананнях. Яскравы, свавольны, па-дзіцячы радасны і мудры – гэты паэт дакладна варты вашай увагі.

Максім Танк: свабода, каханне і іронія

Іван Шамякін – адзін з самых чытаных і дакладна самы «масавы» беларускі пісьменнік, агульны наклад якога складае каля 25 мільёнаў асобнікаў. Ягоныя кнігі дакладна ёсць ці былі ў вас дома.
У новым выпуску падкаста «Спіс на лета» паэтка Дар'я Бялькевіч і выкладчыца Марына Казлоўская абмяркоўваюць раман «Сэрца на далоні». Гэта тэкст, напісаны ў часы адлігі, у якім гаворыцца пра вострыя важныя тэмы – але вельмі асцярожна. Таксама ў падкасце Даша і Марына размаўляюць пра жыццё аўтара і разважаць пра двухдумства, час і патрэбы чытача. 

Іван Шамякін і ідэальны герой: «Сэрца на далоні»

«Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто, – і тады пераможаш». Аўтар гэтых слоў іх здзейсніў: чалавек не сваёй эпохі, адзін, як камар пасярод варожага мора, дзёрзкі і надзвычай таленавіты, ён расказаў беларусам пра іх гісторыю, сам-адзін стварыў пераканаўчы нацыянальны міф, напісаў першы гістарычны дэтэктыў і першую постмадэрнісцкую аповесць ды паспрыяў незалежнасці Беларусі. Пісьменнік, які змяняе свядомасць, самы любімы і важны для беларусаў. Яго кніжкі чытаюць за адну ноч, крадуць з бібліятэк, бяруць з сабой у эміграцыю.
У апошнім выпуску падкаста «Спіс на лета» Марына Казлоўская і Дар'я Бялькевіч размаўляюць пра Уладзіміра Караткевіча, яго творы «Дзікае паляванне караля Стаха», «Ладдзя Роспачы», «Каласы пад сярпом тваім», а таксама пра раскошу любіць гэтую зямлю і шукаць мора. 
Гэты выпуск можна не толькі паслухаць як падкаст, але і паглядзець відэа на нашым youtube.

Уладзімір Караткевіч  і парушэнне правілаў

Падкаст пра беларускую класіку, якую табе нарэшце захочацца прачытаць

Спіс на лета

Беларусь

Беларускі экзістэнцыяліст, сумленне нацыі

Васіль Быкаў

1924–2003

Беларускі празаік, літаратуразнаўца, лексікограф, адзін з пачынальнікаў нацыянальнай мастацкай прозы.

Максім Гарэцкі

1893-1938

Літаратура

1930-я

XX стагоддзе

Творы, якія ўзгадваецца ў падкасце

Васіль Быкаў — «Жураўліны крык»

Васіль Быкаў — «Ліквідацыя» 

Васіль Быкаў — «Доўгая дарога дадому»

Васіль Быкаў — «Знак бяды»

Васіль Быкаў — «Мёртвым не баліць»

Васіль Быкаў — «Аблава»

Васіль Быкаў — «Жоўты пясочак»

Васіль Быкаў — «Кошка і мышка»

Максім Гарэцкі — «Літоўскі хутарок»

Кузьма Чорны — «Пошукі будучыні»

Кузьма Чорны — «Млечны шлях»

Жан-Поль Сартр — «Экзістэнцыялізм — гэта гуманізм»

Уладзімір Караткевіч — «Ладдзя роспачы»

Ларыса Шапіцька — фільм «Узыходжанне»

Міхаіл Пташук — фільм «Знак бяды»

Ева Вежнавец — «Па што ідзеш, воўча»

Творы, якія ўзгадваюцца ў падкасце

Янка Купала — «Раскіданае гняздо»

Наша Ніва

1920-я

Максім Гарэцкі — апавяданне «У лазні»

Максім Гарэцкі — зборнік «Рунь»

Максім Гарэцкі — апавяданне «Роднае карэнне»

Максім Гарэцкі — апавяданне «Літоўскі хутарок»

Максім Гарэцкі — аповесць «На імперыялістычнай вайне»

Максім Гарэцкі — аповесць «Дзве душы»

Максім Гарэцкі — «Камароўская хроніка» (няскончаная)

Алесь Адамовіч — «Хатынская аповесць»

Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік — зборнік успамінаў «Я з вогненнай вёскі»

Ёган Вольфганг Гётэ — трагедыя «Фаўст»

Янка Купала — п'еса «Раскіданае гняздо»

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч — п'еса «Пінская шляхта»

Ігнат Абдзіраловіч (Ігнат Канчэўскі) — эсэ «Адвечным шляхам»

Гурт Серебряная свадьба — песня «Пищевая цепочка»

Гурт N. R. M. — песня «Менск і Мінск»

Апошняя музыка, якую маглі чуць расстраляныя паэты ў 1937 годзе.

БССР

Беларускі паэт, крытык, перакладчык. Сапраўднае імя – Аляксандр Дайлідовіч.

Алесь Дудар

1904–1937

Гісторыя

Музыка

Восень 1937 года. XX-годдзе Кастрычніцкай Рэвалюцыі. Радыёкамітэт пры СНК БССР з 1 па 25 кастрычніка праводзіць Рэспубліканскі радыёфестываль народнай творчасці.

Пра маштабы мерапрыемства можна меркаваць па колькасці ўдзельнікаў, хаця лічбы ў прэсе разыходзяцца. Так, напрыканцы верасня, перад самым пачаткам імпрэзы, газета «Рабочы» паведамляла, што «всего в радиофестивале примут участие до 1000 человек». Газета «Звязда» у першыя дні фестывалю паведамляла пра ўдзел «усяго каля 900 чалавек», а напрыканцы — ужо пра «больш 3000 чал. з 40 гарадоў, раёнаў і вайсковых часцей рэспублікі». І нарэшце, пасля фэстываля ЛіМ пост-фактум таксма падцвярджае удзел «каля 3000 чалавек з 30 раёнаў рэспублікі» (гэта траціна раёнаў тагачаснай БССР). Калі гэтыя лічбы праўдзівыя, то за 25 дзён фестывалю перад журы і радыёслухачамі штодня выступалі ў сярэднім па 120 чалавек (у тым ліку ў складзе ансамбляў і харавых калектываў).

Канцэрты трансляваліся «па ўсёй БССР з Палаца піонераў і акцябрат» (цяпер гэта Нацыянальны цэнтр мастацкай творчасці дзяцей і моладзі, вул. Кірава, 16). Будынак радыёстанцыі імя СНК БССР стаяў праз квартал, на той жа вул. Універсітэцкай (цяпер Кірава), там, дзе цяпер галоўны уваход на стадыён «Дынама» з Камсамольскай вуліцы, быў зруйнаваны падчас вайны.

«Праз Менскую радыёстанцыю імя СНК БССР выступілі самыя разнастайныя калектывы і выканаўцы-адзіночкі мастацкай самадзейнасці. Тут калгасныя хоры, хоры фабрык і заводаў, клубаў, школ, струнныя і духавыя аркестры, ансамблі цымбалістаў, гарманістаў, жалеечнікі, дудары, сказіцелі, чытальнікі, спевакі, скрыпачы, мандаліністы, цэлыя музыкальныя сем’і, чыровонаармейскія ансамблі і т.д. Кожны калектыў, кожны асобны выканаўца сваім удзелам у радыёфестывалі рапартаваў аб сваім культурным росце за 20 год, росце, які стаў магчымым толькі ў нашай краіне перамогшага соцыялізма.» — пісала газета ЛіМ.

Як бачым, аўтар цытаванага вышэй артыкула ў ЛіМ (нехта Р. А.) хоць і адрознівае «жалеечнікаў» ад «дудароў», але называе інструмент т. Стэся не «дудой», а «дудкай», як і «травяную дудку» іншага выканаўцы Чаглея (тут відавочна ідзецца пра «чаротку» ці саламяны «пішчык»). Тэрміны «дуда» і «дудка» часта ўжываюцца ў літаратуры і фальклоры як сінонімы, прыгадайма хаця б класічнае «А без дудкі, без дуды ходзяць ножкі не туды...» Не выклікае сумневаў, што ў выпадку Стэся гаворка ідзе менавіта пра дуду (з мехам і гукам), што падцвярджае ўся пазнейшая інфармацыя пра гэтага музыку, а найперш фотаздымак, зроблены неўзабаве пасля радыёфестывалю.

Фота з газеты «Бальшавік Полаччыны», апублікаванае 10 лістапада 1937 г. неўзабаве пасля радыёфестывалю.

Хутчэй за ўсё, выступы трансляваліся толькі ў прамым эфіры, бо запіс на радыё тады ўжываўся рэдка. Дасяжныя на той момант механічныя тэхналогіі запісу (на васкавыя валікі ці нарэзка матрыцы для грампласцінак) былі затратныя і дазвалялі запісваць толькі невялікія фрагменты гуку — да 2-3 хвілін. Запіс на магнітную стужку пачне шырака ўжывацца толькі ў 1950-я гады. Аднак, вядома, што яшчэ ў 1936 годзе на беларускім радыё былі ўсталяваныя апараты гуказапісу тыпу «Шорынафон» — гэта створаная ў СССР у 1931 сістэма электрамеханічнага запісу іглой на стандартную 35-мм цэлюлозную кінастужку, касеты якой на 300 метраў хапала для запісу 8 гадзін гуку. Гэтая тэхніка дазволіла беларускаму радыё, напрыклад, трансляваць у рубрыцы «Радыётэатр» радыёспектаклі і музычныя перадачы. Такім чынам, мы не можам цалкам выключаць магчымасці аўдыёзапісу выступаў на радыёфестывалі (напрыклад, для далейшых паўтораў). Калі такія запісы і рабіліся, шанцы, што яны захаваліся, выглядаюць вельмі нізкімі.

Дакладныя даты выступаў Стэся на фестывалі нам прасачыць пакуль не ўдалося. Але вядома, што за ўдзел Стэсь быў прэміраваны: разам з жаночым ансамблем работніц Бабруйскага цагельнага завода, рабочым хорам завода імя Варашылава (Мінск), хорамі клуба дзяржгандлю (Віцебск) і чыгуначнага клуба імя Леніна (Гомель), ансамблямі цымбалістаў з Гомеля і Віцебска, хора баявой чырвонаармейскай частушкі, джаза фабрыкі «Кастрычнік» і шматлікімі іншымі калектывамі і асобнымі выканаўцамі, якіх журы фестывалю «высунула да прэміі», згадваецца і «Стэсь (Полацк)».

Гэта дазваляе дапусціць, шта разам з іншымі «лепшымі удзельнікамі фестывалю» Стэсь мог быць «выкліканы ў Менск для ўдзелу 30 кастрычніка ў канцэрце для Масквы» і граць для міліёнаў слухачоў на ўвесь СССР.

Дзеля паўнаты карціны тагачаснага «дударскага» жыцця Менску варта згадаць яшчэ адну падзею.

Сярод іх — паэт і перакладчык Алесь Дайлідовіч (псеўданім Алесь Дудар), асуджаны як «член антысавецкай аб’яднанай шпіёнска-тэрарыстычнай нацыянал-фашысцкай арганізацыі». А таксама празаік і паэт Майсей Кульбак, аўтар, між іншага, паэмы на ідыш «Дуда. Песня-жальба аб старой Беларусі». Першая частка паэмы з падзагалоўкам «Доля» пачынаецца са словаў «Гэй, зайграю я бедную долю маю на дудзе...» і завяршаецца словамі «А якая доўгая рыба засталася без рэчкі? — Я, дудар беларускі.»

Выступы ўдзельнікаў радыёфестывалю 1-25 кастрычніка 1937 года маглі стаць апошняй музыкай, якую, магчыма, чулі ў кабінетах НКУС падчас допытаў рэпрэсаваныя.

«Радыёфестываль выклікаў шмат водгукаў ад радыёслухачоў не толькі Беларусі, але з Масквы і Украіны», а таксама «паказаў, што да 20-гадавіны Вялікай Кастрычніцкай соцыялістычнай рэволюці ў БССР, як і ва ўсіх рэспубліках, ва ўсіх вёсках і гарадах нашай неабсяжнай радзімы народ складае і спявае новыя песні, у якіх славіць свае перамогі, сваё шчаслівае жыццё, любімага правадыра і друга Вялікага Сталіна».

Радыёфестываль народнай творчасці

Кожны беларус выдатна валодае рускай мовай. Дык нашто нам тады пераклады Пушкіна і чаму іх стваралі ў 1930-я?

СССР

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Аляксандр Пушкін

1799–1837

ХІХ стагоддзе 

Пытанне, ці варта перакладаць Пушкіна на якую-небудзь мову, сёння перад літаратарамі не павінна стаяць. Пушкін – гэта чалавек, які ўяўляе сабой феномен, які ёсць у кожнай літаратуры. Пушкін – гэта чалавек, які завяршыў, абагульніў адзін літаратурны этап, адну літаратурную эпоху і распачаў новую. Пушкін – гэта чалавек, які рэфармаваў састарэлую мову і нарадзіў новую, тую, на якой стваралася літаратура цягам двухсот гадоў і ствараецца яшчэ і па сёння, бо па сёння, калі мы пішам і размаўляем па-руску, мы пішам і размаўляем на мове Пушкіна.

Калі паўстае пытанне, ці трэба перакладаць Пушкіна для беларусаў (кожны з нас валодае рускай мовай, і няма ніякіх праблем прачытаць «Яўгена Анегіна» на мове арыгіналу), то трэба разумець, што пытанне перакладу Пушкіна – гэта пытанне найперш не для чытача, а для літаратуры. Калі літаратура дазваляе сабе мець якасны пераклад пушкінскіх твораў, гэта азначае, што літаратура і мова ўжо дасягнулі пэўнай ступені развіцця. Гэта значыць, што яны маюць досыць развітую сістэму лексічных адзінак, паэтычных сродкаў, выдатных майстроў слова, маюць людзей, якія прайшлі ўжо ўвесь той шлях, які прайшоў Пушкін, і якія маюць права перапрацоўваць ягоную спадчыну.

Беларуская літаратура ўзялася за Пушкіна ўжо на пачатку ХХ стагоддзя. Самая маштабная дзяржаўная акцыя па перакладах планавалася на 1937 год, бо гэта былі ўгодкі са смерці паэта. Рыхтавацца пачалі з трыццаць пятага года. Ва ўсіх братніх рэспубліках Савецкага Саюза былі створаныя адмысловыя камісіі, якія павінны былі займацца перакладам спадчыны Пушкіна на нацыянальныя мовы і падрыхтоўкай мерапрыемстваў. У гэтай акцыі было больш палітыкі, чым культуры. Удзел у такіх мерапрыемствах станавіўся абавязковым, асабістае жаданне не ўлічвалася. І імя Пушкіна, на жаль, стала сцягам у гэтым працэсе.

Для беларускіх літаратараў галоўным было тое, што, дзякуючы дзяржзаказу на пераклады, яны ў трыццаць пятым годзе атрымлівалі магчымасць сказаць тое, што ім хацелася, няхай нават і чужым голасам. Трыццаць пяты год – гэта вельмі цяжкі год для літаратараў: ужо прайшлі дзве маштабныя чысткі ў трыццатым і трыццаць пятым гадах, літаратурны авангард у высылцы, самыя яркія «нацыяналісты», беларуская інтэлігенцыя, пастраляныя ў трыццаць пятым. Пісьменнікі, згуртаваныя ў Саюз пісьменнікаў у трыццаць чацвёртым годзе, – гэта ўжо цалкам «государевы» людзі. Купала ўжо спрабаваў здзейсніць самагубства, Дудар нядаўна вярнуўся з высылкі, усе застрашаныя, пісаць тое, што хочацца, немагчыма. І тут – спадчына Пушкіна, чалавека, які ўсё сваё жыццё правёў у супрацьстаянні з уладай: то ў змаганні, то ў кампрамісах. Пушкін пакінуў неверагодны аб’ём паэтычнай рэфлексіі на тэмы «чалавек і ўлада», «чалавек і цар», «чалавек і воля», «воля і доля». І таму для нашых паэтаў гэта была своеасаблівая творчая палёгка – яны маглі пра гэта пісаць, хаця б перакладаючы Пушкіна.

Янка Купала, які ўзначаліў камісію, размеркаваў творы Пушкіна, якія трэба было перакладаць, сярод тых паэтаў, якім ён давярае. Сабе ён выбірае «Меднага конніка». Выбар невыпадковы. «Медны коннік» – самы знакаміты пушкінскі твор на тэму чалавека і ўлады. Для Купалы гэта вельмі балючая і важная тэма. Аднаму з самых натхнёных лірыкаў, Тодару Кляшторнаму, Купала даручае «Каменнага госця» – маленькую трагедыю, у якой чалавек эмацыянальны, лірычны, эстэтычна адораны, кідае выклік сістэме, увасобленай у вобразе каменнага госця. Сур’ёзны Глебка атрымлівае «Барыса Гадунова» – роздум на тэму ўлады. Эмацыянальны Мікола Хведаровіч атрымлівае заказ на пераклад «Бахчысарайскага фантана» – рамантычнай, узнёслай гісторыі пра любоў да радзімы, любоў да свайго. Аркадзь Куляшоў, вельмі малады, амбітны хлопец, – канешне, ён бы ўзяўся за нешта характэрна пушкінскае, сапраўды залатое. Але Купала дае яму «Цыганаў» – расповед пра тое, як чалавек выбірае паміж свабодай і адказнасцю за гэтую свабоду. Кузьма Чорны, наш выбітны празаік, бярэцца за «Аповесці Белкіна» і «Дуброўскага». А «Яўгена Анегіна» – галоўны пушкінскі твор, перліну ягонай спадчыны, найскладанейшую паэтычную рэч, – Купала даручае Алесю Дудару, чалавеку, чыя адукацыя дазваляе ўзяцца за такі твор, і які валодае менавіта той культурай верша, якая патрэбная для перакладу пушкінскіх радкоў.

Гэта трыццаць пяты год. Паэты з розным імпэтам і з рознымі падыходамі бяруцца за пераклады. У «Літаратуры і мастацтве» за трыццаць шосты год ёсць артыкул, дзе крытык піша, што беларускія пісьменнікі вельмі дрэнна перакладаюць Пушкіна: «Мы чакаем ад іх перакладаў, да трыццаць сёмага года пераклады павінны быць выдадзеныя, а здалі свае пераклады ў „Галоўліт“ толькі Дудар і Кляшторны». Астатнія яшчэ не ўзяліся за справу. А Алесь Дудар сапраўды ўсе восем глаў «Яўгена Анегіна» перакладае да трыццаць шостага года.

У лютым трыццаць шостага адбываецца неверагодная імпрэза: Дудар на сцэне Дома пісьменнікаў, на Савецкай 68, чытае «Яўгена Анегіна». Прывозяць мікрафоны, рэпрадуктары, выносяць іх на вуліцу. І «Анегін» па-беларуску гучыць на ўвесь Менск. А кожнаму ж вядомая анегінская страфа, пяцістопны ямб, і ўсе бягуць да Дома пісьменнікаў слухаць «Анегіна» па-беларуску. Момант славы і для паэта, і для мовы, і для спадчыны Пушкіна.

Фрагмент з перакладу ліста Таццяны Анегіну

Трыццаць сёмы год стаў фатальным не толькі для Пушкіна. Ён фатальны для нашай літаратуры. У кастрычніку мы страцім 108 чалавек у выніку курапацкага, напэўна, расстрэлу. 108 чалавек знікнуць з беларускай культуры назаўсёды. Сярод тых пушкінскіх кніг, якія выйдуць па-беларуску, не будзе «Яўгена Анегіна», не будзе «Каменнага госця». Пераклад «Станцыйнага наглядчыка» выйдзе без прозвішча перакладчыка. У перакладзе «Бахчысарайскага фантана» будзе замазана белай фарбай прозвішча Хведаровіча. Стагоддзе смерці Пушкіна беларуская літаратура будзе сустракаць скрываўленай, знясіленай, амаль знішчанай. Гэта таксама сімвалічна, гэта таксама неяк па-пушкінску –  неверагодная чалавечая і культурная трагедыя. Але літаратура ўсё ж вернецца. І вернецца да нас, і будзе сапраўды нашай, беларускай ужо спадчынай пушкінскае слова, перакладзенае нашымі выдатнымі творцамі.

Нашто перакладаць Пушкіна?

Імя Алеся Дудара адносна нядаўна вярнулася да шырокай публікі – у асноўным дзякуючы намаганням даследчыцы Ганны Севярынец. У гэтай лекцыі яна адкрывае малавядомыя дагэтуль бакі асобы і творчасці неўтаймаванага маладнякоўца – паэта, крытыка і перакладчыка.

Мінск

Беларускі паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца і літаратурны крытык.

Уладзімір Дубоўка

1900–1976

Беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, публіцыст, перакладчык, педагог, грамадскі дзеяч. Класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Канстанцін Міцкевіч.

Якуб Колас

1882–1956

Алесь Аляксандравіч Дайлідовіч увайшоў у беларускую літаратуру пад псеўданімам Алесь Дудар, а ў гісторыю крытыкі – пад псеўданімам Тодар Глыбоцкі. Калі мы звернемся да фактаў, якія прынята ўносіць у энцыклапедыі, то можна згадаць, што Алесь Дудар – адзін з шасці арганізатараў легендарнага «Маладняка», адзін са стваральнікаў маладой беларускай літаратуры, першы беларускі крытык, які выдаў кнігу сваіх артыкулаў, першы беларускі перакладчык «Фаўста» Гётэ, «Атэла» Шэкспіра, «Яўгенія Анегіна» Пушкіна.

Але адкуль узяўся ў яго паэтычны талент, неверагодная культура верша? У яго адзін год адукацыі ў мінскай гімназіі, адзін – у тамбоўскай гімназіі, потым – вайна, эвакуацыя, польская акупацыя. Пасля ён вучыўся ў Якуба Коласа разам з Александровічам ды Глебкам, хадзіў да Коласа на курсы беларусазнаўства – і быў першым сярод яго вучняў. Талент Алеся Дудара высока ставіў Янка Купала.

Алесь Дудар прыйшоў у паэзію ў 17 год. Паўтара года ён быў акцёрам вандроўнага тэатра Уладзіслава Галубка. Гэта быў калектыў людзей, якія пешшу вандравалі па ўсёй Беларусі з яскравымі народнымі спектаклямі. Алесь Дудар прыходзіць у літаратуру менавіта праз гэты вандроўны тэатр. Амаль адразу яго запрашаюць кіраваць аддзелам паэзіі ў «Савецкую Беларусь», ён становіцца адным з родапачынальнікаў «Маладняка», засноўвае яго віцебскую філію, менскую філію, полацкую філію. Яго запрашалі на пасаду рэдактара ў «Маладняк», яго запрашалі адказным сакратаром у гэты часопіс. Ні на адной пасадзе Алесь Дудар не затрымліваецца. Адам Бабарэка пісаў пра яго, што гэта быў «такі тып бесклапотніка».

Крытыкі, якія сачылі за Алесем Дударом, адзначалі, што гэта паэт у першую чаргу неверагоднай шчырасці. Калі Дудар напісаў верш «Пасеклі край наш папалам...» – контррэвалюцыйны, яркі твор, – ён усім яго паказваў. Алеся Дудара нават палічылі правакатарам.

Як вельмі эмацыянальны чалавек Алесь Дудар аказваўся ўдзельнікам літаральна кожнага літаратурнага антыпартыйнага скандалу. «Ліст трох» падпісваюць Міхась Зарэцкі, Андрэй Александровіч і Алесь Дудар. Прычым Зарэцкага і Александровіча вельмі хутка «зламалі». Праз некалькі дзён яны апублікавалі абвяржэнне ў той жа «Савецкай Беларусі». Дудара ламалі на дзень больш. Тэатральная дыскусія – значыць, там Дудар. Нацдэмаўскія выступы ў прэсе – значыць, там Дудар. Не таму, што ён быў «вораг», а проста гэта быў чалавек, які не ўмеў быць асцярожным.

Адначасова Дудар быў вельмі мяккі. Ім было вельмі лёгка маніпуляваць, таму як крытык Тодар Глыбоцкі ён сёння мае сумнеўную славу. Ён удзельнічаў у кампаніі супраць нацдэму, хаця сам быў першы нацдэм сярод усіх магчымых, ён удзельнічаў у кампаніях супраць Уладзіміра Дубоўкі, супраць Адама Бабарэкі, таму што ён у той час знаходзіўся пад уплывам Цішкі Гартнага. Гэта быў менавіта такі тып чалавека – «вечнага падлетка», які давярае тым, каго лічыць вартым павагі. Напэўна, з такіх людзей потым вырастаюць сур’ёзныя хлопцы, якія ўжо разумеюць сваё месца ў свеце, разумеюць, што трэба рабіць. А Дудар быў расстраляны ў 32. Ён проста не паспеў стаць дарослым.

Адкуль узялася ў Алеся Дудара яго неверагодная лінгвістычная адоранасць? Ён перакладаў з французскай, з нямецкай, з англійскай, з польскай, з рускай моў. Доўгі час лічылася, што перакладаў ён з рускіх падрадкоўнікаў альбо наогул з рускіх перакладаў. Напрыклад, бярэ пераклад «Фаўста» Пастарнака і з яго перакладае на беларускую мову. Але на сённяшні дзень ужо ёсць дадзеныя экспертаў, што Дудар перакладаў з арыгіналаў. Ён сышоў з першага ж курса БДУ ў выніку скандалу, не меў універсітэцкай адукацыі. Яго неверагодная бібліятэка, на якую ішла траціна ганарару, налічвала больш за тысячу тамоў. Тое, што ён пакінуў: яго пераклад «Анегіна», яго вершы, яго проза – гэта якраз і ёсць ягоная вартасць.

Іншага такога паэта ў беларускай літаратуры мы не ведаем. 80 год у нас не было магчымасці да гэтага далучыцца. І зараз, калі гэтая магчымасць ёсць, ёй трэба карыстацца.

Алесь Дудар – вяртанне генія?

Паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца, які на 27 гадоў быў выкраслены з літаратуры. 


1960-я

Калі ўзнікне ідэя зняць беларускі нацыянальны блокбастар, героем гэтай стужкі стане Уладзімір Дубоўка. Напэўна, больш адпаведнай асобы ў нас на сёння няма. Дубоўка – класік айчыннай літаратуры, паэт, празаік, перакладчык, мовазнаўца. Але пра мовазнаўцаў не здымаюць фільмы.

Уладзімір Дубоўка. 1925 год.

Ён меў незвычайны лёс: хлопец з падвіленскай вёскі Манькавічы, апынуўшыся ў Маскве, стаў студэнтам Вышэйшага літаратурна-мастацкага інстытута імя Валерыя Брусава, пасля сакратаром кабінета паэтыкі пры ім, быў улюбёным вучнем Брусава. Дубоўка быў супрацоўнікам першага пастпрэдства БССР пры ўрадзе РСФСР, 10 гадоў адпрацаваў у Крамлі, ва ўрадавых кабінетах.

З 1930 года Уладзімір Дубоўка быў выключаны з гісторыі літаратуры на 27 гадоў. Ён мае чатыры судовыя выракі, тры высылкі, адзін лагерны тэрмін. Гэта адзіны з паэтаў свету, які пасля такой паўзы вяртаецца ў літаратуру. Прычым вяртаецца ў літаратурны авангард чалавекам, які, маючы амаль 60 гадоў, здольны заняць у літаратуры першае месца. Вяртаецца і перакладае санеты Шэкспіра.

Уладзімір Дубоўка стаў легендай яшчэ пры жыцці. Напрыканцы 1950-х гадоў, калі ён вяртаўся, па ўсім Менску ішла пагалоска: «Дубоўка вярнуўся!». З тых, каго выслалі ў 1930-х, вярнуўся толькі Дубоўка, застаўшыся незламаным. Гэта было вельмі важна, таму што у 1930-я гады менавіта Дубоўка быў паэтам, які фарміраваў літаратурны трэнд, абагульняў папярэдніх літаратараў і распачынаў новую эпоху. Янка Купала аднойчы публічна сказаў яму, маладому на той момант паэту: «Ты – Пушкін, я перад табой толькі Дзяржавін».

Кнігі Дубоўкі былі знішчаныя з бібліятэк, у тым ліку і прыватных, ліквідаваныя са школ. Людзі баяліся хаваць у сябе зборнікі Дубоўкі. Датуль яго кнігі былі амаль у кожным доме, бо папулярнасць Дубоўкі сярод беларускіх чытачоў можна параўнаць з папулярнасцю Ясеніна ў Расіі.

Нягледзячы на 27 гадоў, праведзеных у пакутах, у маўчанні, ва ўмовах, у якіх шмат людзей зламалася, Дубоўка застаўся чалавекам найвышэйшых маральных якасцяў. Гэта амаль адзіны беларускі паэт таго часу, якому немагчыма прад’явіць абвінавачванняў. Дубоўка пад катаваннямі не напісаў ніводнага даносу, паклёпу, ніводнага слова, якое магло б каму-небудзь пашкодзіць. Хаця ў яго былі ворагі, людзі, якіх ён вельмі не любіў, да якіх ставіўся без павагі. Напрыклад, вельмі складанымі былі адносіны з Цішкам Гартным. І калі Гартнага пераследавалі падчас судовага працэсу 1937 года, у Дубоўкі папрасілі напісаць на яго якую-небудзь паперу. Але Дубоўка адмовіўся, хаця ведаў, якія наступствы магло мець такое рашэнне.

Уладзімір Дубоўка з сынам Альгердам і маці ў высылцы ў Чабаксарах. 1935 год.

Лагерны тэрмін Дубоўкі доўжыўся дзесяць гадоў – з 1937 па 1947. Гэта былі самыя страшныя гады ў сталінскіх лагерах, бо з пачаткам вайны ў 1941 годзе зэкаў перасталі карміць, яны павінны былі самі здабываць сабе ежу. Людзі, якія былі з Дубоўкам у лагеры ў Бірабіджане, казалі, што побач з ім лёгка было застацца чалавекам, таму што ён патрабаваў, напрыклад, чысціць зубы кожную раніцу. Умывацца. Мыць рукі. Заставацца чалавекам нават у дробязях.

Перажыты лёс адлюстраваны ў паэзіі Дубоўкі. Чытаць вершы можна па-рознаму, маючы пры гэтым розныя мэты. Але калі гаворка ідзе пра тое, што мы як нацыя павінны мець унутраны стрыжань, падмурак, на якім мы стаім, нейкую зямлю пад нагамі, то гэтай цвёрдай зямлёй, якая ніколі не здрадзіць, можна назваць творчасць Уладзіміра Дубоўкі.