Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Беларускае кіно

Беларусь

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Беларускі экзістэнцыяліст, сумленне нацыі

Васіль Быкаў

1924–2003

Кіно

XX стагоддзе

1990-я

У 1990-я гады змены, якія пачаліся падчас перабудовы (камерцыялізацыя, цеснае супрацоўніцтва з тэлебачаннем, арыентацыя на шырокую глядацкую аўдыторыю), ахапілі ўвесь дзяржаўны кінематограф. Паралель прасочваецца паміж аднолькава застойнымі 70-мі і 90-мі. Ні пракатныя арганізацыі, ні кінатэатры не былі зацікаўленыя ў беларускай кінапрадукцыі, што тлумачылася сацыяльнай нестабільнасцю і адкрыццём сусветнага кіно, дэфіцытнага яшчэ некалькі гадоў таму. Вядомы польскі рэжысёр Кшыштаф Занусі прывёў свае довады наконт гэтага:

«...краіна, дзе 10 мільёнаў людзей, не можа разлічваць на камерцыйны поспех свайго кіно. Камерцыйна паспяховае кіно можа быць у Індыі, у Амерыцы, у Расіі — у вялікіх краінах... Але калі 10 мільёнаў, як у Венгрыі і ў Чэхіі, кіно будзе стратным».

Дзве спрэчныя карціны — «Тутэйшыя» (1993) паводле на працягу амаль 60 гадоў забароненай п’есы Янкі Купалы, і «На чорных лядах» (1995) па апавяданнях Васіля Быкава «На чорных лядах» і «Перад канцом» — адзначылі пераход беларускага кіно на новы, постсавецкі этап. 

Першы з узгаданых фільмаў так і не быў паказаны па тэлебачанні і дагэтуль знаходзіцца ў архівах «Беларусьфільма». У 2007 годзе тэлеканал «Белсат» зрабіў 

 перазняць фільм паводле п’есы класіка. Рэжысёр Валерый Мазынскі дакладна адлюстраваў падзеі, апісаныя Купалам. Праблема ў тым, што «Тутэйшыя» 2007 года — гэта хутчэй фільм-спектакль з добрай акцёрскай ігрой і рэквізітам, але слабы з кінематаграфічнага погляду. 

Кадр з фільма «На чорных лядах»

 (1995) можна разглядаць як арт-хаус пра крывавае Слуцкае паўстанне 1920 года. Фільм не толькі асэнсоўвае гістарычную траўму, якая падзяліла беларусаў на два, а то і тры лагеры, але і насычаны псіхалагізмам. Ён не багаты на дынаміку, але ўмела пабудаваны ў кантэксце суперажывання персанажам, якія сутыкаюцца з непераадольнымі гістарычнымі абставінамі. 

Заходні Берлін

БССР

Перыяд стагнацыі савецкай эканомікі 1970–80-х гг. адзначаўся застоем і ў развіцці беларускага кінематографу. Колькасць выпушчаных стужак, як, зрэшты, і цікавых мастацкіх рашэнняў, змяншалася, але традыцыя экранізацыі літаратурных твораў канчаткова не перарвалася. Аднак у адрозненне ад папярэдняга дзесяцігоддзя, у некаторых фільмах гэтай эпохі не прасочвалася непасрэдная сувязь з літаратурным сюжэтам, многія творы здымаліся «‎па матывах».

Сцэнарыст Ю. Лакербай і рэжысёр В. Рубінчык, стваральнікі фільма 

 (1971), усяляк пазбягалі асацыяцыі сваёй карціны з аднайменнай паэмай Янкі Купалы, замест гэтага спасылаючыся на народныя легенды. Але і назва, і галоўная лінія паэмы, адлюстраваная ў стужцы, сведчылі пра адваротнае. Праз няўдалыя спробы ўпісаць у фільм сацыяльныя канфлікты – ажно да панскага прыгнёту сялян, – ён атрымаўся эклектычным па змесце і форме. Гэтак адбылося і з экранізацыяй драмы 

, знятай у 1981 годзе тэатральным рэжысёрам Б. Луцэнкам, які шмат у чым адступіў ад літаратурнай асновы. 

Кадр з фільма «‎Магіла льва»

У 1970-я гг. прадпрымаліся і іншыя спробы ўвасаблення літаратурных твораў у кіно – правакацыйныя.   В. Тураў, што ў мінулым дзесяцігоддзі здабыў славу найбольш смелага беларускага рэжысёра карцінамі «‎Праз могілкі» і «‎Я родам з дзяцінства», сваёй стужкай 

 (1976), знятай паводле п’есы   А. Петрашкевіча «‎Трывога», узняў праблему вясковага алкагалізму. Паказаўшы інтэрнатаўскіх дзяцей з псіхічнымі разладамі, рэжысёр спалучыў мастацкія і дакументальныя сцэны, тым самым стварыўшы своеасаблівы ачышчальны эфект. Да таго ж фільм «‎Нядзельная ноч» быў рызыкоўным яшчэ і таму, што ва ўмовах панавання сацыялістычнага рэалізму крытыкаваў бюракратызм, завастраў сацыяльную несправядлівасць савецкай рэчаіснасці. У 1977 годзе стужка была ўзнагароджана на Усесаюзным кінафестывалі за рэжысуру.

Кінематаграфічнае пераасэнсаванне аповесці В. Быкава «‎Сотнікаў» адбылося ў 1976 годзе ў карціне   Л. Шапіцька 

. Падчас кастынгу асістэнты абапіраліся на вобраз Ісуса Хрыста, калі выбіралі акцёра на ролю Сотнікава (яе выканаў Б. Плотнікаў). 

Кадр з фільма «‎Узыходжанне» (у ролі Сотнікава – Б. Плотнікаў, Рыбака – У. Гасцюхін)

Выключнай у беларускім кіно стала фінальная сцэна – узыходжанне Сотнікава на ўласную галгофу. Фільм доўга лічыўся небяспечным, нават ішла гаворка пра яго забарону, і толькі асабістае ўмяшанне П. Машэрава дазволіла карціне выйсці да публікі. Сама рэжысёрка, якая падчас здымак свайго апошняга фільму цяжка хварэла, прызнавалася: 

«‎‎[Гэту гісторыю я бачу] толькі як гісторыю пра сябе. Пра чалавека, які па волі лёсу мог быць народжаным на 30 гадоў раней, які трапіў у вядомую ўсім трагічную сітуацыю, прайшоў усе выпрабаванні, прапоўз усе гэтыя метры па снезе сам, сам загінуў, сам здраджваў, сам выжываў...» 

Гэты фільм стаў адным з найбольш тытулаваных за ўсю гісторыю экранізацый беларускіх твораў. Выпушчаны кінастудыяй «‎Масфільм», ён першым сярод савецкіх фільмаў атрымаў найвышэйшую ўзнагароду на Міжнародным кінафестывалі ў Заходнім Берліне (1977), быў уганараваны шэрагам прызоў на Міжнародным кінафестывалі фільмаў пра свабоду і рэвалюцыю (СФРЮ, 1977) і быў ухвалены ажно на Кубе.

СССР

Беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, публіцыст, перакладчык, педагог, грамадскі дзеяч. Класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Канстанцін Міцкевіч.

Якуб Колас

1882–1956

Уладзімір Караткевіч

(1930–1984)

1960-я

Шасцідзясятыя гады ХХ ст. сталі ключавымі ў пасляваенным развіцці беларускага кінематографа. Менавіта гэта дзесяцігоддзе адзначана прыходам новага пакалення беларускіх кінатворцаў, якіх па аналогіі з літаратарамі называюць 

 Да іх адносяцца В. Тураў, Р. Віктараў, Б. Сцяпанаў, І. Дабралюбаў, В. Чацверыкоў, Я. Ігнацьеў і інш. Гэта пакаленне імкнулася да адлюстравання ў карцінах сучаснасці, арыентуючыся на густ і ўспрыманне актуальнага гледача.

Адной з самых паспяховых карцін беларускай кінематаграфіі стала экранізацыя эпічнай трылогіі Якуба Коласа «‎На ростанях». Стварэннем кінадылогіі 

«Першыя выпрабаванні»

 (1960, 1961) па матывах твора заняўся знаны рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, аўтар карцін «У агні народжаная», «Першы ўзвод», «Шукальнікі шчасця», «Канстанцін Заслонаў», «Масква-Генуя».

Кадр з фільма «Першыя выпрабаванні». Лабановіч (у цэнтры) – Э. Ізотаў, Есып (справа) – А. Ільінскі

Шырокі часавы і прасторавы ахоп трылогіі, адсутнасць акрэсленага сюжэту – усё супярэчыла канонам кінавытворчасці, замінала дасягнуць вострасюжэтнасці. Калі б не ўпартасць паэтаў Аркадзя Куляшова і Максіма Лужаніна, раман народнага пісьменніка БССР так ніколі і не знайшоў бы свайго месца ў кінематографе. Да таго ж экранізацыя была праблематычнай і праз нежаданне аўтара «перасаджваць дрэва з разгалінаванымі каранямі на іншую глебу». Напрыклад, на экранізацыю паэмы «Рыбакова хата» Колас наогул не даў згоды. Пасля смерці пісьменніка ў 1956 г. яго сын, Даніла Міцкевіч, афіцыйным лістом у кінастудыю «Беларусьфільм» дазволіў здымаць фільм па матывах трылогіі.

Экранізацыя поўнілася аўтарскімі адступленнямі ад літаратурнага твора, якія некаторыя крытыкі характарызавалі як «недазволеныя свавольствы». Усё гэта рабілася дзеля адаптацыі занадта нелінейнага, аб’ёмнага рамана да кінаформы. Так, звышідэяй карціны стала дэманстрацыя росту самасвядомасці сельскай інтэлігенцыі пад уплывам рэвалюцыйных ідэй, таму Лабановіч мэтанакіравана «падштурхоўваецца» да збліжэння з сацыял-дэмакратызмам. Псіхалагізм арыгіналу наўмысна парушаецца і ў любоўнай лініі пратаганіста: кінематаграфічны Лабановіч, напрыклад, уступае ў фіктыўны шлюб з настаўніцай Андросавай, пазней закладае яе хату на патрэбы рэвалюцыі, а ў апошняй сцэне яны разам «становяцца на шлях рэвалюцыйнай дзейнасці». Такая ператрактоўка сюжэтных ліній рамана «На ростанях» выклікала абурэнне беларускіх літаратуразнаўцаў.

Кадр з фільма «Цераз могілкі» 

Дзве розныя па літаратурнай аснове і мастацкіх прынцыпах пастаноўкі ажыццявіў у 1960-я гг. рэжысёр Віктар Тураў. У 1965 г. ён выпусціў сваю дэбютную стужку 

 паводле аднайменнай аповесці пісьменніка і кінадраматурга Паўла Ніліна (1908–1981), прысвечанай самаахвярным беларускім падлеткам-партызанам.

Больш шырока стан людзей, што зведалі нямецкую акупацыйную ўладу, Тураў паказаў у экранізацыі дылогіі Алеся Адамовіча (1927–1994) «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», якая атрымала агульную назву 

. Фільм, як і раман, пачынаецца з даволі вядомага эпіграфа, прысвечанага маці пісьменніка: «У вайны не жаночае аблічча».

Творы Васіля Быкава ў плане візуальнага ўвасаблення выявіліліся самымі няпростымі для кінематаграфістаў. Мала было механічна праілюстраваць фабулу, трэба было знайсці спосаб прадставіць на экране ўнутраныя маналогі, што патрабавала вялікага мастацкага досведу. Толькі ў савецкі час па творах пісьменніка было створана 

 11 з іх экранізавана на «Беларусьфільме», астатнія на цэнтральных студыях кшталту «Масфільма» і «Ленфільма».

Кадр з фільма «Трэцяя ракета» 

Дэбютнай экранізацыяй Быкава стала карціна 

 (1963) рэжысёра Р. Віктарава паводле аднайменнай аповесці. Сцэнарыстам фільма выступіў сам пісьменнік. Думка пра невыноснасць, амаральнасць вайны працінае ўсю стужку, як, зрэшты, і ўсе экранізацыі твораў Быкава, асабліва фільм «Пастка» (1966) рэжысёра Л. Мартынюка і міні-серыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975) рэжысёра А. Карпава.

Кадр з фільма «Жыццё і ўзнясенне Юрася Братчыка» (дзве эпізадычныя ролі – ксяндза і татарына – сыграў сам аўтар рамана)

Спрабавалі экранізаваць і Уладзіміра Караткевіча. Першыя спробы – дзве кароткаметражныя карціны: «Сведкі вечнасці» (1964) рэжысёра А. Забалоцкага пра дубоў-асілкаў і «Памяць каменю» (1966) рэжысёраў В. Нікалаева і Ю. Цвяткова пра помнікі дойлідства як неад’емную частку памяці. Але іх з нацяжкай можна назваць экранізацыямі твораў, гэта хутчэй кінанарысы.

Адцэнзураваны і моцна скарочаны, фільм так і не дайшоў да гледачоў. Толькі ў 1989 г. ён быў рэабілітаваны і рэкамендаваны для паказу ўжо з першапачатковай назвай – 

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Гістарычнасць сюжэтных падзей цікавіла кінастваральнікаў менш, чым узнаўленне фарсавага відовішча на экране, таму твор, набліжаны да сучаснасці, выклікаў жорсткае незадавальненне як партыі, так і крытыкаў. Адам Мальдзіс у сваёй кнізе «Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» адзначае:

Галоўны сатырык белліту

Кандрат Крапіва

(1896–1991)

Матэрыял часова даступны толькі на рускай мове

Мы выправім гэта найбліжэйшым часам. Прабачце за нязручнасці.