Геаграфія паэта, як і біяграфія, пачынаецца з Гродзенскай вобласці.

Літва! Ты, як здароўе ў нас, мая Айчына!

Праз шэсць месяцаў пасля зняволення ў віленскай турме маладога паэта высылаюць у Пецярбург, а адтуль — у глыб Расійскай імперыі. Улады спадзяюцца, што далёка ад заходняй мяжы Міцкевіч не будзе для іх небяспечны.

Імперыя

Сустракаем пана Адама ў Берліне, дзе ён апынаецца пасля таго, як пазбягае арышту ў Пецярбургу.


Эміграцыя

Ёсць паэты, чый лёс можа апынуцца не менш цікавым і сімвалічным за іх творы. Адам Міцкевіч — яскравы таму прыклад. У гэтым цыкле — геаграфія перамяшчэнняў вялікага рамантыка па мапе нашага кантынента. 

Міцкевіч: геаграфія паэта

Russian Empire

Poet, dramatist, essayist, publicist, translator, professor of Slavic literature, and political activist.

Adam Mickievič

1798-1855

Alexander Pushkin

1799–1837

History

Literature

Romanticism

XIX century

У 1824 годзе дваццацішасцігадовы Міцкевіч вымушаны пакінуць Вільню. Сюды ён больш ніколі не вернецца. У Пецярбургу за тры месяцы пан Адам наладжвае кантакты з рускай інтэлігенцыяй, знаёміцца з будучымі дзекабрыстамі Конрадам Рылеевым і Аляксандрам Бястужавым.

Высылка Міцкевіча не такая ўжо і трагічная — прынамсі, Сібіры ў ёй няма. У лютым 1825 года Міністэрства адукацыі адпраўляе яго ў Адэсу працаваць выкладчыкам у ліцэі. Паўгода ў гэтым горадзе Міцкевіч, паводле сведчанняў сучаснікаў, праводзіць цалкам нядрэнна: жыве ў цэнтры, на вуліцы Дзерыбасаўскай, заляцаецца да жанчын, бывае ў арыстакратычных салонах. З гэтым перыядам звязаны цыкл фрывольных «Адэскіх санетаў».

Яшчэ адзін цыкл санетаў — «Крымскія санеты» — лічыцца адной з вяршынь паэтычнай творчасці Міцкевіча. На яго стварэнне паэта натхнілі любоўныя прыгоды. У ліпені і жніўні 1825 года ў таварыстве рускага генерала Віта і яго каханкі Караліны Сабaньскай Адам Міцкевіч падарожнічае па Крыме. Караліна Сабаньская — непараўнальная прыгажуня, праўнучка каралевы Францыі і руская шпіёнка. Паэт зачараваны ёй, і ні сум па Радзіме, ні адчуванне сябе выгнаннікам не перашкаджаюць яму закруціць раман з Каралінай. У «калекцыю» Сабаньскай у свой час трапілі і крытык Шарль Сэн

Бёў, і пісьменнік Жуль Лакруа, і паэт Аляксандр

У хуткім часе ўлады Расійскай імперыі дазваляюць Міцкевічу выбраць новае месца працы. Пан Адам едзе ў Маскву, дзе робіцца звычайным клеркам. Тут яго напаткае навіна пра тое, што Конрад Рылееў і Аляксандр Бястужаў за ўдзел у паўстанні 14 (26) снежня 1825 года супраць самадзяржаўя і прыгонніцтва асуджаныя на смерць (смяротнае пакаранне Бястужаву пасля заменена на Сібір).

У 1826 годзе яшчэ адзін вядомы паэт вяртаецца з высылкі і прыязджае ў Маскву. Аляксандр Пушкін і Адам Міцкевіч, розныя па тэмпераменце і характары, з павагай ставяцца адзін да аднаго. У паэме Міцкевіча «Дзяды» можна знайсці фрагмент, у якім лёгка пазнаць фігуры абодвух паэтаў:

Лiў дождж, а двое пад адным плашчом

Стаялi, тулячы плячо плячом.

Адзiн — той самы пiлiгрым, з ахвяр

Царовых, тут нязнаны анiкому,

Другi — народа рускага пясняр,

На поўначы ўсёй верш яго вядомы.

Жылi не блiзка, дый адчулi самi

Па стрэчы, што былi даўно сябрамi,

I душы iх вышэй, чым перашкоды

Людзей — што пiкi Альпаў над цяснiнай,

Хаця навечна iх расцялi воды,

Яны амаль не чуюць рэчкi плынi,

Iмкнуць адзiн да аднаго вяршыняй.

(Пераклад Сержа Мінскевіча)

Пасля выхаду ў свет паэмы Міцкевіча «Конрад Валенрод» Васілій Жукоўскі скажа Пушкіну: «Ведаеш, браце, але ж ён заткне цябе за пояс», на што Пушкін адкажа: «Ты не так кажаш, ён ужо заткнуў мяне».

Аднак пасля нацыянальна-вызваленчага паўстання 1830 года на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай стасункі паэтаў пагоршацца. Як напіша Міцкевіч, «паэзія і талент нас аб’ядналі, палітыка — раз’яднала».

Кропка 9. Пецярбург пасля паўстання дзекабрыстаў

У 1828 годзе у Пецярбургу Адам Міцкевіч выдае «Конрада Валенрода». Галоўны герой паэмы мае мала агульнага з рэальнай гістарычнай асобай, хаця Міцкевіч і выкарыстаў вобраз Вялікага магістра 

 Конрада фон Валенрода: манахі-храністы апісвалі яго як ерэтыка і ворага ордэна (верагодна, магістр быў недастаткова шчодры да Касцёла). Конрад Валенрод Міцкевіча — літовец, воляй лёсу ўзгадаваны ў стане ворага, становіцца Вялікім магістрам ордэна толькі затым, каб наўмысна прывесці яго да катастрофы. У паэме гаворка ідзе пра немагчымасць выбраць паміж хрысціянскімі каштоўнасцямі і абавязкам перад Бацькаўшчынай, ставіцца пытанне, ці можна апраўдаць здраду. Аднак пасыл паэта няправільна разумеюць, на што ён скардзіцца ў лістах. Паэма нараджае цэлы рух, што займеў назву «валенрадызм». Яго прыхільнікі імкнуцца да высокіх пасад, каб пасля развальваць сістэму знутры.

Пасля выхаду паэмы ўлады пачынаюць яшчэ больш недалюбліваць Міцкевіча.

У 1829 годзе па падробных дакументах, якія сведчаць, што «хвораму» паказана лячэнне ў Еўропе, Адам Міцкевіч атрымлівае дазвол на выезд за мяжу. Паэт пакідае Пецярбург літаральна ў апошнія хвіліны, дзякуючы дапамозе сяброў, якія на кароткі час затрымліваюць ў канцылярыі загад аб знішчэнні пашпарта Міцкевіча.

Зразумела, што ў царскую Расію Адам Міцкевіч вяртацца не збіраецца.

Кожны беларус выдатна валодае рускай мовай. Дык нашто нам тады пераклады Пушкіна і чаму іх стваралі ў 1930-я?

Belarus

USSR

BSSR

Belarusian poet, book critic, translator. Birth name Alaksandr Dajlidovič.

Aleś Dudar

1904–1937

Belarusian poet, playwright, translator, classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Ivan Łucevič.

Janka Kupała

1882–1942

1930s

Пытанне, ці варта перакладаць Пушкіна на якую-небудзь мову, сёння перад літаратарамі не павінна стаяць. Пушкін – гэта чалавек, які ўяўляе сабой феномен, які ёсць у кожнай літаратуры. Пушкін – гэта чалавек, які завяршыў, абагульніў адзін літаратурны этап, адну літаратурную эпоху і распачаў новую. Пушкін – гэта чалавек, які рэфармаваў састарэлую мову і нарадзіў новую, тую, на якой стваралася літаратура цягам двухсот гадоў і ствараецца яшчэ і па сёння, бо па сёння, калі мы пішам і размаўляем па-руску, мы пішам і размаўляем на мове Пушкіна.

Калі паўстае пытанне, ці трэба перакладаць Пушкіна для беларусаў (кожны з нас валодае рускай мовай, і няма ніякіх праблем прачытаць «Яўгена Анегіна» на мове арыгіналу), то трэба разумець, што пытанне перакладу Пушкіна – гэта пытанне найперш не для чытача, а для літаратуры. Калі літаратура дазваляе сабе мець якасны пераклад пушкінскіх твораў, гэта азначае, што літаратура і мова ўжо дасягнулі пэўнай ступені развіцця. Гэта значыць, што яны маюць досыць развітую сістэму лексічных адзінак, паэтычных сродкаў, выдатных майстроў слова, маюць людзей, якія прайшлі ўжо ўвесь той шлях, які прайшоў Пушкін, і якія маюць права перапрацоўваць ягоную спадчыну.

Беларуская літаратура ўзялася за Пушкіна ўжо на пачатку ХХ стагоддзя. Самая маштабная дзяржаўная акцыя па перакладах планавалася на 1937 год, бо гэта былі ўгодкі са смерці паэта. Рыхтавацца пачалі з трыццаць пятага года. Ва ўсіх братніх рэспубліках Савецкага Саюза былі створаныя адмысловыя камісіі, якія павінны былі займацца перакладам спадчыны Пушкіна на нацыянальныя мовы і падрыхтоўкай мерапрыемстваў. У гэтай акцыі было больш палітыкі, чым культуры. Удзел у такіх мерапрыемствах станавіўся абавязковым, асабістае жаданне не ўлічвалася. І імя Пушкіна, на жаль, стала сцягам у гэтым працэсе.

Для беларускіх літаратараў галоўным было тое, што, дзякуючы дзяржзаказу на пераклады, яны ў трыццаць пятым годзе атрымлівалі магчымасць сказаць тое, што ім хацелася, няхай нават і чужым голасам. Трыццаць пяты год – гэта вельмі цяжкі год для літаратараў: ужо прайшлі дзве маштабныя чысткі ў трыццатым і трыццаць пятым гадах, літаратурны авангард у высылцы, самыя яркія «нацыяналісты», беларуская інтэлігенцыя, пастраляныя ў трыццаць пятым. Пісьменнікі, згуртаваныя ў Саюз пісьменнікаў у трыццаць чацвёртым годзе, – гэта ўжо цалкам «государевы» людзі. Купала ўжо спрабаваў здзейсніць самагубства, Дудар нядаўна вярнуўся з высылкі, усе застрашаныя, пісаць тое, што хочацца, немагчыма. І тут – спадчына Пушкіна, чалавека, які ўсё сваё жыццё правёў у супрацьстаянні з уладай: то ў змаганні, то ў кампрамісах. Пушкін пакінуў неверагодны аб’ём паэтычнай рэфлексіі на тэмы «чалавек і ўлада», «чалавек і цар», «чалавек і воля», «воля і доля». І таму для нашых паэтаў гэта была своеасаблівая творчая палёгка – яны маглі пра гэта пісаць, хаця б перакладаючы Пушкіна.

Янка Купала, які ўзначаліў камісію, размеркаваў творы Пушкіна, якія трэба было перакладаць, сярод тых паэтаў, якім ён давярае. Сабе ён выбірае «Меднага конніка». Выбар невыпадковы. «Медны коннік» – самы знакаміты пушкінскі твор на тэму чалавека і ўлады. Для Купалы гэта вельмі балючая і важная тэма. Аднаму з самых натхнёных лірыкаў, Тодару Кляшторнаму, Купала даручае «Каменнага госця» – маленькую трагедыю, у якой чалавек эмацыянальны, лірычны, эстэтычна адораны, кідае выклік сістэме, увасобленай у вобразе каменнага госця. Сур’ёзны Глебка атрымлівае «Барыса Гадунова» – роздум на тэму ўлады. Эмацыянальны Мікола Хведаровіч атрымлівае заказ на пераклад «Бахчысарайскага фантана» – рамантычнай, узнёслай гісторыі пра любоў да радзімы, любоў да свайго. Аркадзь Куляшоў, вельмі малады, амбітны хлопец, – канешне, ён бы ўзяўся за нешта характэрна пушкінскае, сапраўды залатое. Але Купала дае яму «Цыганаў» – расповед пра тое, як чалавек выбірае паміж свабодай і адказнасцю за гэтую свабоду. Кузьма Чорны, наш выбітны празаік, бярэцца за «Аповесці Белкіна» і «Дуброўскага». А «Яўгена Анегіна» – галоўны пушкінскі твор, перліну ягонай спадчыны, найскладанейшую паэтычную рэч, – Купала даручае Алесю Дудару, чалавеку, чыя адукацыя дазваляе ўзяцца за такі твор, і які валодае менавіта той культурай верша, якая патрэбная для перакладу пушкінскіх радкоў.

Гэта трыццаць пяты год. Паэты з розным імпэтам і з рознымі падыходамі бяруцца за пераклады. У «Літаратуры і мастацтве» за трыццаць шосты год ёсць артыкул, дзе крытык піша, што беларускія пісьменнікі вельмі дрэнна перакладаюць Пушкіна: «Мы чакаем ад іх перакладаў, да трыццаць сёмага года пераклады павінны быць выдадзеныя, а здалі свае пераклады ў „Галоўліт“ толькі Дудар і Кляшторны». Астатнія яшчэ не ўзяліся за справу. А Алесь Дудар сапраўды ўсе восем глаў «Яўгена Анегіна» перакладае да трыццаць шостага года.

У лютым трыццаць шостага адбываецца неверагодная імпрэза: Дудар на сцэне Дома пісьменнікаў, на Савецкай 68, чытае «Яўгена Анегіна». Прывозяць мікрафоны, рэпрадуктары, выносяць іх на вуліцу. І «Анегін» па-беларуску гучыць на ўвесь Менск. А кожнаму ж вядомая анегінская страфа, пяцістопны ямб, і ўсе бягуць да Дома пісьменнікаў слухаць «Анегіна» па-беларуску. Момант славы і для паэта, і для мовы, і для спадчыны Пушкіна.

Фрагмент з перакладу ліста Таццяны Анегіну

Трыццаць сёмы год стаў фатальным не толькі для Пушкіна. Ён фатальны для нашай літаратуры. У кастрычніку мы страцім 108 чалавек у выніку курапацкага, напэўна, расстрэлу. 108 чалавек знікнуць з беларускай культуры назаўсёды. Сярод тых пушкінскіх кніг, якія выйдуць па-беларуску, не будзе «Яўгена Анегіна», не будзе «Каменнага госця». Пераклад «Станцыйнага наглядчыка» выйдзе без прозвішча перакладчыка. У перакладзе «Бахчысарайскага фантана» будзе замазана белай фарбай прозвішча Хведаровіча. Стагоддзе смерці Пушкіна беларуская літаратура будзе сустракаць скрываўленай, знясіленай, амаль знішчанай. Гэта таксама сімвалічна, гэта таксама неяк па-пушкінску –  неверагодная чалавечая і культурная трагедыя. Але літаратура ўсё ж вернецца. І вернецца да нас, і будзе сапраўды нашай, беларускай ужо спадчынай пушкінскае слова, перакладзенае нашымі выдатнымі творцамі.

Нашто перакладаць Пушкіна?

Імя Алеся Дудара адносна нядаўна вярнулася да шырокай публікі – у асноўным дзякуючы намаганням даследчыцы Ганны Севярынец. У гэтай лекцыі яна адкрывае малавядомыя дагэтуль бакі асобы і творчасці неўтаймаванага маладнякоўца – паэта, крытыка і перакладчыка.

Minsk

Belarusian poet, prose writer, translator, linguist and a literary critic.

Uładzimir Duboŭka

1900–1976

Belarusian poet, prose writer, playwright, book critic, publicist, translator, teacher, public figure. A classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Kanstancin Mickievič.

Jakub Kołas

1882–1956

1920s

XX Century

Алесь Аляксандравіч Дайлідовіч увайшоў у беларускую літаратуру пад псеўданімам Алесь Дудар, а ў гісторыю крытыкі – пад псеўданімам Тодар Глыбоцкі. Калі мы звернемся да фактаў, якія прынята ўносіць у энцыклапедыі, то можна згадаць, што Алесь Дудар – адзін з шасці арганізатараў легендарнага «Маладняка», адзін са стваральнікаў маладой беларускай літаратуры, першы беларускі крытык, які выдаў кнігу сваіх артыкулаў, першы беларускі перакладчык «Фаўста» Гётэ, «Атэла» Шэкспіра, «Яўгенія Анегіна» Пушкіна.

Але адкуль узяўся ў яго паэтычны талент, неверагодная культура верша? У яго адзін год адукацыі ў мінскай гімназіі, адзін – у тамбоўскай гімназіі, потым – вайна, эвакуацыя, польская акупацыя. Пасля ён вучыўся ў Якуба Коласа разам з Александровічам ды Глебкам, хадзіў да Коласа на курсы беларусазнаўства – і быў першым сярод яго вучняў. Талент Алеся Дудара высока ставіў Янка Купала.

Алесь Дудар прыйшоў у паэзію ў 17 год. Паўтара года ён быў акцёрам вандроўнага тэатра Уладзіслава Галубка. Гэта быў калектыў людзей, якія пешшу вандравалі па ўсёй Беларусі з яскравымі народнымі спектаклямі. Алесь Дудар прыходзіць у літаратуру менавіта праз гэты вандроўны тэатр. Амаль адразу яго запрашаюць кіраваць аддзелам паэзіі ў «Савецкую Беларусь», ён становіцца адным з родапачынальнікаў «Маладняка», засноўвае яго віцебскую філію, менскую філію, полацкую філію. Яго запрашалі на пасаду рэдактара ў «Маладняк», яго запрашалі адказным сакратаром у гэты часопіс. Ні на адной пасадзе Алесь Дудар не затрымліваецца. Адам Бабарэка пісаў пра яго, што гэта быў «такі тып бесклапотніка».

Крытыкі, якія сачылі за Алесем Дударом, адзначалі, што гэта паэт у першую чаргу неверагоднай шчырасці. Калі Дудар напісаў верш «Пасеклі край наш папалам...» – контррэвалюцыйны, яркі твор, – ён усім яго паказваў. Алеся Дудара нават палічылі правакатарам.

Як вельмі эмацыянальны чалавек Алесь Дудар аказваўся ўдзельнікам літаральна кожнага літаратурнага антыпартыйнага скандалу. «Ліст трох» падпісваюць Міхась Зарэцкі, Андрэй Александровіч і Алесь Дудар. Прычым Зарэцкага і Александровіча вельмі хутка «зламалі». Праз некалькі дзён яны апублікавалі абвяржэнне ў той жа «Савецкай Беларусі». Дудара ламалі на дзень больш. Тэатральная дыскусія – значыць, там Дудар. Нацдэмаўскія выступы ў прэсе – значыць, там Дудар. Не таму, што ён быў «вораг», а проста гэта быў чалавек, які не ўмеў быць асцярожным.

Адначасова Дудар быў вельмі мяккі. Ім было вельмі лёгка маніпуляваць, таму як крытык Тодар Глыбоцкі ён сёння мае сумнеўную славу. Ён удзельнічаў у кампаніі супраць нацдэму, хаця сам быў першы нацдэм сярод усіх магчымых, ён удзельнічаў у кампаніях супраць Уладзіміра Дубоўкі, супраць Адама Бабарэкі, таму што ён у той час знаходзіўся пад уплывам Цішкі Гартнага. Гэта быў менавіта такі тып чалавека – «вечнага падлетка», які давярае тым, каго лічыць вартым павагі. Напэўна, з такіх людзей потым вырастаюць сур’ёзныя хлопцы, якія ўжо разумеюць сваё месца ў свеце, разумеюць, што трэба рабіць. А Дудар быў расстраляны ў 32. Ён проста не паспеў стаць дарослым.

Адкуль узялася ў Алеся Дудара яго неверагодная лінгвістычная адоранасць? Ён перакладаў з французскай, з нямецкай, з англійскай, з польскай, з рускай моў. Доўгі час лічылася, што перакладаў ён з рускіх падрадкоўнікаў альбо наогул з рускіх перакладаў. Напрыклад, бярэ пераклад «Фаўста» Пастарнака і з яго перакладае на беларускую мову. Але на сённяшні дзень ужо ёсць дадзеныя экспертаў, што Дудар перакладаў з арыгіналаў. Ён сышоў з першага ж курса БДУ ў выніку скандалу, не меў універсітэцкай адукацыі. Яго неверагодная бібліятэка, на якую ішла траціна ганарару, налічвала больш за тысячу тамоў. Тое, што ён пакінуў: яго пераклад «Анегіна», яго вершы, яго проза – гэта якраз і ёсць ягоная вартасць.

Іншага такога паэта ў беларускай літаратуры мы не ведаем. 80 год у нас не было магчымасці да гэтага далучыцца. І зараз, калі гэтая магчымасць ёсць, ёй трэба карыстацца.