Геаграфія паэта, як і біяграфія, пачынаецца з Гродзенскай вобласці.

Літва! Ты, як здароўе ў нас, мая Айчына!

Праз шэсць месяцаў пасля зняволення ў віленскай турме маладога паэта высылаюць у Пецярбург, а адтуль — у глыб Расійскай імперыі. Улады спадзяюцца, што далёка ад заходняй мяжы Міцкевіч не будзе для іх небяспечны.

Імперыя

Сустракаем пана Адама ў Берліне, дзе ён апынаецца пасля таго, як пазбягае арышту ў Пецярбургу.


Эміграцыя

Ёсць паэты, чый лёс можа апынуцца не менш цікавым і сімвалічным за іх творы. Адам Міцкевіч — яскравы таму прыклад. У гэтым цыкле — геаграфія перамяшчэнняў вялікага рамантыка па мапе нашага кантынента. 

Міцкевіч: геаграфія паэта

Europe

Poet, dramatist, essayist, publicist, translator, professor of Slavic literature, and political activist.

Adam Mickievič

1798-1855

History

Literature

Romanticism

XIX century

У Берлін Адам Міцкевіч прыязджае 6 чэрвеня 1829 года. Горад яму не падабаецца, і ў лісце да Марыі Шыманоўскай ён піша: «У Берліне, прынамсі, я нічога не знайшоў, што б мне замяніла нашы абеды, музыку і шпацыры; паглядзім, што будзе далей; дэгэтуль нічога, апрача нуды, перашкодаў і глупства. У Берліне аж два дні шукаю кватэру: незвычайная, дзіўная рэч!»

У Берліне Адам Міцкевіч карыстаецца папулярнасцю сярод студэнтаў. Таксама паэт слухае лекцыі Гегеля. 

У Веймары сустракаецца з Гётэ, які дорыць яму гусінае пяро і напісаны для яго верш.

Усе дарогі прыводзяць пана Адама ў горад на сямі ўзгорках. У Рыме ён жыве паўгода. Міцкевіч захапляецца культурай паўднёвай Еўропы, шмат падарожнічае па Італіі: Неапаль, Сіцылія, Пампеі, Мілан. У 1830 годзе, калі вяртаецца ў Рым, даведваецца пра выбух паўстання на Радзіме.

Кропка 13. Дарога дадому

Адам Міцкевіч досыць скептычна ставіцца да паўстання, бо не бачыць, як яно можа дасягнуць мэты — аднаўлення незалежнасці Рэчы Паспалітай. Тым не менш з Рыма ён едзе ў Польшчу і амаль даязджае, але... ад паўстання ўжо застаўся толькі попел. Міцкевіча шмат крытыкавалі праз яго няўдзел у паўстанні, абвінавачвалі ў эгаізме і баязлівасці. Яскравы прыклад — верш Маўрыцыя Гаслаўскага «Адаму Міцкевічу, што забаўляецца ў Рыме падчас нацыянальнай вайны». Пачуццё віны грызе і самога паэта. Падобна да таго, што пасля паўстання аўтар «Дзядоў» задумваецца пра самагубства. 

У Дрэздэне Міцкевіч зноў бярэцца за «Дзяды». Другая i чацвёртая часткі паэмы даўно выдадзеныя — самы час напісаць трэцюю. (Да слова, першая частка «Дзядоў» так і застанецца няскончанай.) Паводле легенды, за адну ноч Адам Міцкевіч стварае «Вялікую імправізацыю» — знакаміты палымяны маналог галоўнага героя ў турэмнай камеры: Густаў-Конрад спрачаецца з Богам, а таксама падкрэслівае асаблівую ролю паэта і параўноўвае яго з Творцам Сусвету. Відавочна, што ў святле толькі што прайгранага паўстання і амаль дзесяцігадовага растання з Радзімай успаміны Міцкевіча пра зняволенне ў віленскай турме набываюць асаблівую вастрыню.

У Парыжы Адам Міцкевіч робіцца маральным аўтарытэтам для выхадцаў з Рэчы Паспалітай. Піша «Кнігі польскага народа і польскага пілігрымства», выдае трэцюю частку «Дзядоў». У ліпені 1834 жэніцца з Цалінай Шыманоўскай, маладзейшай за яго на 15 год, з якой будзе мець шасцёра дзяцей.

У 1834 годзе ў Парыжы публікуецца «Пан Тадэвуш» — паэма, якая на многія гады зробіцца «віртуальнай Айчынай» для эмігрантаў з былой Рэчы Паспалітай.

На пэўны час Адам Міцкевіч разам з сям’ёй едзе ў Швейцарыю. У Лазане яму прапанаваная пасада прафесара лацінскай літаратуры. Тут паўстаюць яго апошнія вершы.

Калі ў 1840 годзе ў Сарбоне адкрываецца кафедра славістыкі, Міцкевіча запрашаюць чытаць лекцыі па славянскіх літаратурах. На першую лекцыю да яго прыходзяць князь Адам Ежы Чартарыйскі, адзін з аўтараў Канстытуцыі 3 траўня Юльян Нямцэвіч, а таксама пісьменніца-феміністка Жорж Санд у таварыстве свайго каханка Фрыдэрыка Шапэна. 

У гэты час Адам Міцкевіч трапляе пад уплыў містыка Анджэя Тавяньскага. Ідэі Тавяньскага пан Адам пачынае прапагандаваць на сваіх лекцыях, адкрыта захапляецца Напалеонам I, за што ў траўні 1844 года французскі ўрад на некалькі месяцаў адпраўляе яго ў адпачынак. А пасля канчаткова звальняе з Сарбоны.

Кропка 18. Канстантынопаль

У 1853 выбухае Крымская вайна. Міцкевіч едзе ў Канстантынопаль і арганізоўвае польскі легіён, каб ваяваць супраць Расійскай імперыі і змагацца за аднаўленне Рэчы Паспалітай. У Канстантынопалі ён жыве ў антысанітарыйных умовах. У горадзе пачынаецца эпідэмія халеры. 

Адам Міцкевіч памірае 26 лістапада 1855 года. 

Паводле адной з версій, ён быў атручаны. Паводле іншай, Міцкевіч падстроіў свой скон. Але агульнапрынятая версія смерці ад халеры выглядае праўдападобней за ўсё. 

У 1890 годзе рэшткі Адама Міцкевіча перавозяцца ў Кракаў. Труна займае месца ў падзямеллях вавельскай катэдры. Паэт пахаваны побач з каралямі.

Russian Empire

Alexander Pushkin

1799–1837

У 1824 годзе дваццацішасцігадовы Міцкевіч вымушаны пакінуць Вільню. Сюды ён больш ніколі не вернецца. У Пецярбургу за тры месяцы пан Адам наладжвае кантакты з рускай інтэлігенцыяй, знаёміцца з будучымі дзекабрыстамі Конрадам Рылеевым і Аляксандрам Бястужавым.

Высылка Міцкевіча не такая ўжо і трагічная — прынамсі, Сібіры ў ёй няма. У лютым 1825 года Міністэрства адукацыі адпраўляе яго ў Адэсу працаваць выкладчыкам у ліцэі. Паўгода ў гэтым горадзе Міцкевіч, паводле сведчанняў сучаснікаў, праводзіць цалкам нядрэнна: жыве ў цэнтры, на вуліцы Дзерыбасаўскай, заляцаецца да жанчын, бывае ў арыстакратычных салонах. З гэтым перыядам звязаны цыкл фрывольных «Адэскіх санетаў».

Яшчэ адзін цыкл санетаў — «Крымскія санеты» — лічыцца адной з вяршынь паэтычнай творчасці Міцкевіча. На яго стварэнне паэта натхнілі любоўныя прыгоды. У ліпені і жніўні 1825 года ў таварыстве рускага генерала Віта і яго каханкі Караліны Сабaньскай Адам Міцкевіч падарожнічае па Крыме. Караліна Сабаньская — непараўнальная прыгажуня, праўнучка каралевы Францыі і руская шпіёнка. Паэт зачараваны ёй, і ні сум па Радзіме, ні адчуванне сябе выгнаннікам не перашкаджаюць яму закруціць раман з Каралінай. У «калекцыю» Сабаньскай у свой час трапілі і крытык Шарль Сэн

Бёў, і пісьменнік Жуль Лакруа, і паэт Аляксандр

У хуткім часе ўлады Расійскай імперыі дазваляюць Міцкевічу выбраць новае месца працы. Пан Адам едзе ў Маскву, дзе робіцца звычайным клеркам. Тут яго напаткае навіна пра тое, што Конрад Рылееў і Аляксандр Бястужаў за ўдзел у паўстанні 14 (26) снежня 1825 года супраць самадзяржаўя і прыгонніцтва асуджаныя на смерць (смяротнае пакаранне Бястужаву пасля заменена на Сібір).

У 1826 годзе яшчэ адзін вядомы паэт вяртаецца з высылкі і прыязджае ў Маскву. Аляксандр Пушкін і Адам Міцкевіч, розныя па тэмпераменце і характары, з павагай ставяцца адзін да аднаго. У паэме Міцкевіча «Дзяды» можна знайсці фрагмент, у якім лёгка пазнаць фігуры абодвух паэтаў:

Лiў дождж, а двое пад адным плашчом

Стаялi, тулячы плячо плячом.

Адзiн — той самы пiлiгрым, з ахвяр

Царовых, тут нязнаны анiкому,

Другi — народа рускага пясняр,

На поўначы ўсёй верш яго вядомы.

Жылi не блiзка, дый адчулi самi

Па стрэчы, што былi даўно сябрамi,

I душы iх вышэй, чым перашкоды

Людзей — што пiкi Альпаў над цяснiнай,

Хаця навечна iх расцялi воды,

Яны амаль не чуюць рэчкi плынi,

Iмкнуць адзiн да аднаго вяршыняй.

(Пераклад Сержа Мінскевіча)

Пасля выхаду ў свет паэмы Міцкевіча «Конрад Валенрод» Васілій Жукоўскі скажа Пушкіну: «Ведаеш, браце, але ж ён заткне цябе за пояс», на што Пушкін адкажа: «Ты не так кажаш, ён ужо заткнуў мяне».

Аднак пасля нацыянальна-вызваленчага паўстання 1830 года на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай стасункі паэтаў пагоршацца. Як напіша Міцкевіч, «паэзія і талент нас аб’ядналі, палітыка — раз’яднала».

Кропка 9. Пецярбург пасля паўстання дзекабрыстаў

У 1828 годзе у Пецярбургу Адам Міцкевіч выдае «Конрада Валенрода». Галоўны герой паэмы мае мала агульнага з рэальнай гістарычнай асобай, хаця Міцкевіч і выкарыстаў вобраз Вялікага магістра 

 Конрада фон Валенрода: манахі-храністы апісвалі яго як ерэтыка і ворага ордэна (верагодна, магістр быў недастаткова шчодры да Касцёла). Конрад Валенрод Міцкевіча — літовец, воляй лёсу ўзгадаваны ў стане ворага, становіцца Вялікім магістрам ордэна толькі затым, каб наўмысна прывесці яго да катастрофы. У паэме гаворка ідзе пра немагчымасць выбраць паміж хрысціянскімі каштоўнасцямі і абавязкам перад Бацькаўшчынай, ставіцца пытанне, ці можна апраўдаць здраду. Аднак пасыл паэта няправільна разумеюць, на што ён скардзіцца ў лістах. Паэма нараджае цэлы рух, што займеў назву «валенрадызм». Яго прыхільнікі імкнуцца да высокіх пасад, каб пасля развальваць сістэму знутры.

Пасля выхаду паэмы ўлады пачынаюць яшчэ больш недалюбліваць Міцкевіча.

У 1829 годзе па падробных дакументах, якія сведчаць, што «хвораму» паказана лячэнне ў Еўропе, Адам Міцкевіч атрымлівае дазвол на выезд за мяжу. Паэт пакідае Пецярбург літаральна ў апошнія хвіліны, дзякуючы дапамозе сяброў, якія на кароткі час затрымліваюць ў канцылярыі загад аб знішчэнні пашпарта Міцкевіча.

Зразумела, што ў царскую Расію Адам Міцкевіч вяртацца не збіраецца.

Belarus

Vilnius

Дзе нарадзіўся Адам Міцкевіч, наша «наш» і польскае «ўсё», дагэтуль невядома. Паводле адной версіі — на хутары Завоссе, паводле іншай — у карчме «Выгода» за два кіламетры ад Завосся. Гэта адбылося ў 1798 годзе. Яго прыход на свет пераканаў сваякоў, што хлопчыка чакае адметны лёс: Адам Міцкевіч нарадзіўся 24 снежня, у Вігілію.

Калі немаўляці пераразалі пупавіну, павітуха па звычаі падсунула пад яе кнігу — каб дзіцё ў будучыні зрабілася «важным чалавекам». Праўда, па іроніі лёсу, гэта была не Біблія, якая мелася ў кожнай хаце, і не томік вершаў, а «Свод законов Российской империи».

Малы Адам доўга не хадзіў — зрэшты, навошта, калі маці цягала яго па хаце на падоле сваёй доўгай сукенкі. У школе будучы паэт ненавідзеў каліграфію. Цяпер гэта даецца ў знакі: у даследчыкаў творчасці Міцкевіча дагэтуль узнікаюць праблемы з тым, каб расчытаць яго рукапісы.

У 1815 годзе Адам Міцкевіч паступае на фізіка-матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэта. Але хутка разумее, што дакладныя навукі яго не цікавяць, і праз год пераводзіцца на гісторыка-філалагічны факультэт. Ва ўніверсітэце Міцкевіч знаёміцца з Тамашам Занам. Напачатку хлопцы канкурыруюць за стыпендыю, якую ў рэшце рэшт атрымлівае Адам, але пасля робяцца сябрамі. У 1817 годзе шэсць студэнтаў Віленскага ўніверсітэта: Ануфрый Петрашкевіч, Эразм Палюшынскі, Бруна Сухецкі, Юзэф Яжоўскі, Тамаш Зан і Адам Міцкевіч — засноўваюць Таварыства філаматаў. У 1820 годзе філаматы ствараюць таварыства філарэтаў, і Тамаш Зан робіцца яго старшынёй. Дэвіз новай арганізацыі: «Айчына. Навука. Цнота». Філарэты незаангажаваныя ў палітыцы і займаюцца пераважна вершамі і фальклорам. Большасць з іх ужо працуюць настаўнікамі.

Думаеце, размеркаванне — гэта прыдумка XX стагоддзя, якая на нашай прасторы перапаўзла ў XXI? Адама Міцкевіча таксама размяркоўваюць: за 160 кіламетраў ад Вільні — у Коўна. Тут ён чатыры гады працуе настаўнікам. «Малады спецыяліст» устае штодзень а чацвёртай раніцы, адказна рыхтуецца да заняткаў і скардзіцца на вучняў у лістах да сяброў: «... бо ў старэйшых класах ёсць галовы абсалютна жмудскія, зрэшты, самі выкладчыкі скардзяцца, што ніколі такіх убогіх у талентах школ у іх не было».

«... bo w klasach wyższych są głowy zupełnie żmudzkie, zresztą sami profesorowie skarżą się, iż nigdy szkół tak ubogich w talentach nie mieli».

На сходы таварыства Адам Міцкевіч ездзіць у Вільню. У XIX стагоддзі дарога ў 160 кіламетраў займае два-тры дні.

Кропка 4. Ізноў Вільня. Турма

Усё пачынаецца з таго, што папячыцелем Віленскага ўніверсітэта становіцца Мікалай Мікалаевіч Навасільцаў. Дзяржаўны муж, «сумесь Бахуса з сатырам», які за п’янства, азартныя гульні i залёты да жанчын трапіў у няласку і быў сасланы з Пецярбурга ў Вільню. Цяпер спадару Навасільцаву трэба як мага хутчэй выслужыцца і паказаць сваю адданасць Айчыне і трону.

Зручная нагода не прымушае доўга сябе чакаць. 3 мая 1823 года, у гадавіну прыняцця Канстытуцыі Рэчы Паспалітай 1791 года, у адной з аўдыторый Віленскага ўніверсітэта нехта напісаў на дошцы: «Жыве Канстытуцыя 3 мая!». Гэта робіцца нагодай для выяўлення нелегальных арганізацый, якія нібыта самім сваім існаваннем падрываюць моц Расійскай імперыі.

Па загадзе Навасільцава быў раздзьмуты вялікі працэс, у выніку якога арыштавалі нават чатырнаццацігадовых падлеткаў, а дзесяць чалавек з ліку заснавальнікаў таварыства філарэтаў былі асуджаныя на высылку.

Асуджаны за палітычныя перакананні, Адам Міцкевіч сядзціь у Віленскай турме паўгода. Пасля прымаецца рашэнне адправіць яго ў які-небудзь іншы горад Расійскай імперыі. Але з адной умовай: не на Радзіме.