Кашубская мова: што ў ёй польскага і што нямецкага, 76 дыялектаў і чаму да яе трэба дарасці.

Кашубская мова

Што за мову можна называць «лемкаўскай», «русінскай» і «рускай», якія дадатковыя сэнсы можна ўбачыць у фільме «Халодная вайна» Паўла Паўлікоўскага і пры чым тут Эндзі Уорхал.

Лемкаўская мова

Сілезія — рэгіён, наконт якога вядуцца самыя вострыя палітычныя спрэчкі ў Польшчы. Як цукеркі падзяляюць сілезцаў, што сніцца ў кашмарах варшаўскім чыноўнікам і чаму апошняе слова заўсёды за сілезскай мамай.

Сілезская мова

Верхняя і Ніжняя Лужыца — гэта рэгіён на ўсходзе Германіі і захадзе Польшчы. Што такое сарабістыка і пры чым да Лужыцы сербы, як складаюцца нямецка-лужыцкія адносіны, якімі інтэрнэт-рэсурсамі можна карыстацца па-лужыцку, а таксама трошкі пра лужыцкі антыфолк-панк-шансон.

Лужыцкія мовы

Малавядомыя славянскія мовы – тое, што блізка і няпроста. 

Slavic languages

Slavics

Linguistics

XX Century

Лужычане, яны ж лужыцкія сербы, венды альбо сорбы – народ, які жыве на ўсходзе Германіі і на захадзе Польшчы – напрыклад, у такіх гарадах, як Chóśebuz (Котбус), Budyšin (Баўтцэн) ды Drježdźany (Дрэздэн). Сама ж назва рэгіёна, згодна з адной з версій, паходзіць ад слова «луг», якое азначае багністую мясцовасць – рэшткі гэтага значэння можна знайсці ў беларускім слове «лужына».

Лужыца падзяляецца на дзве вялікія часткі: Верхнюю на поўдні ды Ніжнюю на поўначы, кожная з якіх мае ўласную культуру і мову. Так, Верхнюю Лужыцу насяляюць пераважна каталікі, а Ніжнюю – пратэстанты. Цікава, што мовы ў суседніх рэгіёнах істотна адрозніваюцца на ўсіх узроўнях – да такой ступені, што часам блізкароднасныя народы не могуць паразумецца адно з адным.

Лужычане карыстаюцца лацінкай: у іх алфавіце 34 літары, некаторыя з якіх аздоблены дыякрытычнымі знакамі: č, ć, dź, ě, ń, ó, ř, š, ž. Націск у гэтых мовах падае пераважна на першы склад. 

Калі гаварыць пра адрозненні паміж верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі, варта адзначыць катэгорыю мужчынскай асобы і клічны склон, якія захаваліся ў верхнялужыцкай мове. Затое ў ніжнялужыцкай ёсць супін – адмысловая дзеяслоўная форма, якая дадаецца да дзеяслова руху і абазначае мэту дзеяння. Гаворачы пра лексіку, нельга не абмінуць вялікі пласт запазычанняў з нямецкай мовы, якія часта атрымліваюць славянскія словаўтваральныя формы.

Складанай можна назваць сітуацыю з побытавым ужываннем абедзвюх моў: нягледзячы на тое, што яны вывучаюцца ва ўніверсітэтах (у Лейпцыгу існуе інстытут сарабістыкі) і даволі актыўна выкарыстоўваюцца ў штодзённым жыцці, такія галіны, як школьная адукацыя ці справаводства застаюцца праблемнымі. 

Дакументы, якія заканадаўча рэгулююць правы лужычан у Германіі, часта маюць недакладныя фармулёўкі, што таксама не спрыяе ўмацаванню мовы і культуры. Ёсць газеты і журналы на абедзвюх мовах, але іх тыражы замалыя; у эфіры радыё выходзяць праграмы па-лужыцку, але транслююцца яны ў самы непапулярны час; па тэлебачанні перадачы на мовах абодвух народаў можна пабачыць раз на месяц. Затое лужыцкія мовы могуць пахваліцца ўласнай версіяй Microsoft Word, шэрагам старонак на Вікіпедыі ды іншымі праявамі інтэрнэт-жыцця. Спадчыну лужычан захоўваюць і перадаюць шматлікія фальклорныя гурткі, а таксама сучасныя музыкі, сярод якіх можна адзначыць антыфолк-панк-шансон гурт 

Нягледзячы на ўсю складанасць становішча лужыцкіх моў, застаецца надзея, што некалі ўсё ж атрымаецца спалучыць у адно шматлікія рухі, гурткі ды інстытуцыі, дробныя і буйныя, дзяржаўныя і прыватныя, і «малыя» лужыцкія мовы змогуць выйсці з цяжкага становішча і цалкам аднавіцца.

Eastern Europe

Спрэчкі аб наданні сілезскай статусу рэгіянальнай мовы адбываюцца ў выразнай палітычнай атмасферы. Якія погляды выказваюць лінгвісты? Па-першае, дыхатамія мова-дыялект у навуковым і гістарычным плане з’яўляецца састарэлай. Варта памятаць, што падзел на мову і дыялект з’явіўся ў ХІХ стагоддзі і быў фонам для даследавання нацыяўтваральных працэсаў і ў яшчэ большай ступені – для ілюстрацыі гіпотэз рассялення плямёнаў (выразна данацыянальных, перадэтнічных утварэнняў). Гэты шаблон падзелу на мову і дыялект абсалютна не накладаецца на спецыфіку развіцця Верхняй Сілезіі. Таксама немагчыма накласці гэта шаблон на сітуацыю, калі носьбіты моў прыходзяць у гарады, дзе выразна кантрастуюць у моўным плане. Пра такое ў ХІХ стагоддзі гаворкі ісці не магло, бо масавая міграцыя ў гарады – з’ява канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя.

Яшчэ адзін крытэр – гэта адсутнасць стылістычнай апрацаванасці: існуе сур’ёзная праблема з выкарыстаннем сілезскай у навуцы, медыцыне, справаводстве. З другога боку, сілезская не з’яўляецца дыялектам. Па-першае, гэта была з’ява пераходу гаворак у гарады (а дыялекты пераважна сельская з’ява). Па-другое, каб назваць сілезскую дыялектам польскай мовы, трэба каб вакол сілезскай функцыянавалі гаворкі, паміж якімі з сілезскай былі б вельмі нязначныя пераходы, але гэтага не адбываецца, бо сілезская мова – з’ява гарадская і захвалася значна лепш. Вакол абшару функцыянавання сілезскай мовы амаль цалкам вымерлі вялікапольскія і малапольскія дыялекты.

Падцягваць сілезскую да ўзроўню мовы, ствараючы гвалтам адзіны стандарт, пагражае тым, што адбылося з рэтараманскай мовай у Швейцарыі: там вывелі нешта сярэдняе паміж пяццю дыялектамі, і гэтае нешта прыйшло ў рэтараманскія школы і абсалютна не прымаецца вучнямі і іх бацькамі, бо выразна кантрастуе з тым, як яны размаўляюць дома, са знаёмымі і сябрамі. З другога боку, прыніжаць сілезскую да ўзроўню дыялекту – значыць ігнараваць вельмі сур’ёзныя гістарычныя пытанні і выносіць сілезскай вырак, паводле якога яна больш ці менш хутка паўторыць лёс іншых польскіх гаворак.

Для гэтай мовы існуе каля 50 назваў: «руська бесіда», «руснацькый язик», панонская мікрамова, карпата-русінская мова, лемкаўская мова – толькі некаторыя з іх. Гавораць на гэтай мове ў Венгрыі, Славакіі, Сербіі, Харватыі, Польшчы і Украіне, а таксама ў ЗША і Канадзе. 

У Сербіі і Харватыі (дзе русіны апынуліся ў 1740-х гадах у выніку аўстрыйскай палітыкі каланізацыі) сітуацыя найбольш спрыяльная: там русінская мова была кадыфікаваная яшчэ ў 1923 годзе і з’яўляецца адной з чатырох рэгіянальных моў, гэта значыць прысутнічае на шыльдах, у адукацыі і прэсе.

Падобная гісторыя з назвамі суседзяў лемкаў бойкамі (ад «бой» – неадукаваны чалавек) і гуцуламі (ад румынскага «рабаўнік»). Цяпер усе гэтыя назвы прагаворваюцца з гордасцю і з’яўляюцца спосабам падкрэсліць сваю адметнасць.

Згодна з польскім «Законам аб нацыянальных і этнічных меншасцях» 2005 года лемкі маюць статус этнічнай меншасці. Адным з крытэраў гэтага з’яўляецца дэклараванне сябе як не належных да таго народу, з якога яны нібыта генетычна выводзяцца і які мае сваю дзяржаву. 

Як лемкі апынуліся ў польскай Сілезіі? У самім Каралеўстве Польскім гэтыя землі (Бяскіды, Бяшчады, Карпаты, сённяшняя частка Закарпацкай вобласці ва Украіне) былі прыкладна з 14 стагоддзя. Да гэтага часу яны былі амаль не заселеныя. У канцы 18 стагоддзя гэтыя землі апынуліся ў складзе Аўстра-Венгрыі, а з 1918 года сталі часткай Польшчы. У 1945 годзе частка насельніцтва гэтых земляў была гвалтам пераселеная на ўкраінскія стэпы, а ў 1947 – у глыб Польшчы (

) з мэтай пазбаўлення Украінскай паўстанцкай арміі падтрымкі. Дазваляўся пераезд не больш за 3-5 сем’яў перасяленцаў у адну вёску, каб паскорыць асіміляцыю. Памяць пра гэтую акцыю (а не мова, рэлігія ці нават паходжанне) – галоўны кансалідуючы чыннік для прадстаўнікоў лемкаўскай этнічнай меншасці ў Польшчы. Яшчэ адна прычына, чаму лемкі не лічаць сябе ўкраінцамі: грэка-каталікі пры перасяленні ва Украіну часта гвалтам пераводзіліся ў праваслаўе. У самой Польшчы пасля аперацыі «Вісла» многія грэка-каталіцкія святыні былі знішчаныя каталікамі. Гэта тлумачыць, чаму на сённяшні дзень лемкі сябе пазіцыянуюць асобна і ад украінцаў, і ад палякаў.

Гісторыя кашубскай мовы, як і гісторыя рэгіёна і яго насельнікаў, вельмі супярэчлівая. Першыя пісьмовыя сведчанні з’яўляюцца прыкладна ў XV–XVI стст. Гэта пераважна польскамоўныя альбо – значна радзей – нямецкамоўныя тэксты з так званым кашубскім налётам. З прыходам пратэстантызму з’яўляюцца пераклады пратэстанцкіх тэкстаў, у прыватнасці, тэкстаў Марціна Лютэра. У XVIІІ ст. сустракаюцца побытавыя тэксты: запісы сведчанняў на судах, вопісы маёмасці, бо вельмі часта чалавеку, які складаў гэтыя дакументы, было лягчэй апісаць маёмасць нейкага жыхара дадзенай мясцовасці, проста ўжываючы тыя словы, якія той сам ужываў, называючы свае рэчы.

Да ХІХ ст. кашубская развівалася з перапынкамі – і толькі ў другой палове ХІХ ст. пачынаецца вельмі актыўная дыскусія наконт развіцця кашубскай мовы, наконт таго, каб на кашубскай мове складаць паўнавартасныя тэксты. Пачынаецца пэўнае адраджэнне: першыя спробы стварэння граматыкі, у якой адзінага прынятага ўсімі кашубамі варыянта дагэтуль няма. З’яўляецца кашубская перыёдыка: нядаўна адна з суполак у Facebook адзначала 110-годдзе адной з першых кашубскіх газет «Gryf» (заснаваная ў 1908 г.). І, безумоўна, ХІХ–ХХ стст., што вельмі тыпова для такой моўнай сітуацыі, – гэта час дзейнасці апантаных збіральнікаў лексікі і фальклору, час спроб складання слоўнікаў. Напрыклад, да Другой сусветнай вайны адзін з самых вядомых дзеячаў кашубскай культуры і кашубскага мовазнаўства ксёндз Бернард Сыхта (1907–1982) збірае велізарны матэрыял для свайго «Кашубскага слоўніка». І ўжо ў 1967–1976 гг. выходзіць ягоны «Слоўнік кашубскай гаворкі на фоне народнай культуры». Гэты слоўнік вельмі прыязны для чытача, таму што амаль кожнае слова Сыхта суправаджае аповедам пра тое, як гэтае слова ўжываецца, ці ўжываецца ў абра́зах, мянушках. На сённяшні дзень гэта адзін з самых багатых слоўнікаў у прынцыпе ў заходнеславянскіх мовах, хаця сам статус мовы да сённяшняга дня вельмі няясны.

ХХ ст., асабліва яго другая палова, гэта спробы звесці ўсё кашубскае да замарожаных і рэгламентаваных фальклорных формаў. Канец 80-х – пачатак 90-х гадоў – гэта, безумоўна, абуджэнне. Польшча становіцца часткай сусветнай дэмакратычнай супольнасці і падпісвае шмат дакументаў, паводле якіх яна будзе падтрымліваць нацыянальныя меншасці на сваёй тэрыторыі. 6 студзеня 2005 г. кашубская мова атрымлівае статус рэгіянальнай. Гэты статус дазваляе звяртацца ў афіцыйныя ўстановы на тэрыторыі Кашубаў па-кашубску і атрымліваць адказ на свой зварот па-кашубску. З’яўляецца кашубскае тэлебачанне. На сённяшні дзень няма ніводнага канала, дзе гучала б толькі кашубская мова, але з’яўляюцца кашубскія перадачы. З’яўляецца альбо аднаўляецца і больш актыўна развіваецца кашубская перыёдыка, кашубскае радыё. Кашубская з’яўляецца ў школах, па-кашубску можна здаваць экзамены, у прыватнасці як адзін з выпускных школьных экзаменаў можна здаваць менавіта кашубскую мову і літаратуру. Кашубская мова пакрысе вяртаецца ў касцёлы. На сённяшні дзень існуе некалькі семінарый, якія ў вельмі невялікіх колькасцях, але тым не менш рыхтуюць будучых кашубскіх, кашубскамоўных у першую чаргу, ксяндзоў. 

Варта дадаць, што для кашубаў адным з цэнтральных гарадоў з’яўляецца Вэйхерова – і там ужо на працягу 16 год адбываецца адна з цэнтральных імпрэз для культурнага і духоўнага жыцця: фестываль 

. Сам фестываль пачаўся ў 2000 г., і меркавалася, што кожны год на гэтым фестывалі будуць публічна чытацца розныя фрагменты Святога Пісання. З 2003 г. Verba Sacra адбываецца па-кашубску. Пераклад Святога Пісання быў выкананы прафесарам ксяндзом 

. Апошнія чытанні Verba Sacra адбыліся зусім нядаўна, 28 студзеня 2019 г. У іх традыцыйна прымае ўдзел яшчэ адна вельмі вядомая (побач з Дональдам Тускам) асоба – польская акторка 

, якая дастаткова актыўна падкрэслівае сваю кашубскасць. Яшчэ адна вельмі актыўная сфера, у якой так ці інакш абмяркоўваецца, развіваецца кашубская мова і культура – гэта інтэрнэт. Існуе шэраг артыкулаў у Вікіпедыі па-кашубску, аперацыйная сістэма Linux і Facebook па-кашубску.