У пошуках вытокаў беларускай літаратуры зазіраем на тысячу гадоў назад

Сярэднявечча

У другой частцы цыкла пра старажытнабеларускую літаратуру даведаемся пра камерцыйную жылку Францыска Скарыны і пра пагрозу ісламізацыі як сапраўдны сэнс «Песні пра зубра»

Рэнесанс

Калі Рэнесанс паказвае чалавека ідэальным, то Барока паказвае чалавека такім, якім ён ёсць.

Эпоха, у якой корань беларускай расцярушанасці, спрэчкі між каталікамі, праваслаўнымі і ўніятамі і манах, які прывозіць у Маскву небяспечныя веды і нармальную паэзію.

А яшчэ езуіты на Беларусі, першая ВНУ і чаму «рускія» – гэта праваслаўныя, «палякі» – гэта каталікі.

Здавалася б, прычым тут Купала?

Барока

Жаночыя галасы і жывая народная мова. Што яшчэ з'яўляецца ў нашай літаратуры на сконе Рэчы Паспалітай, разбіраемся ў заключнай частцы цыкла.

Асветніцтва

Беларуская літаратура ад Сярэднявечча да Асветніцтва

Старажытнабеларуская літаратура

Рэч Паспалітая

Першая ў гісторыі Рэчы Паспалітай жанчына-лекарка, аўтарка мемуараў «Авантуры майго жыцця».

Саламея Пільштынова (Русецкая)

(1718 — пасля 1760)

Першая ў Вялікім Княстве Літоўскім жанчына-драматург, заснавальніца прыдворнага тэатра ў Нясвіжы.

Францішка Уршуля Радзівіл

(1705–1753)

Гісторыя

Літаратура

Звычайна даследчыкі датуюць Асветніцтва сярэдзінай XVIII стагоддзя, але ўжо ў 1740-х гадах назіраюцца асветніцкія тэндэнцыі. Мне падабаецца думка галандскага літаратуразнаўцы Ганса Яна Ёханэса, які спецыялізуецца на XVIII стагоддзі: «зусім не абавязкова патрэбны развіты фондавы рынак, каб узнікалі літаратурныя шэдэўры». Гэта абсалютная праўда: наадварот, крыніцай натхнення магла стацца тая ж самая крызісная сітуацыя, якую мы назіраем у XVIII стагоддзі. Дзяржава развальваецца, і апошні кароль Рэчы Паспалітай, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, на жаль, давёў гэты працэс да лагічнага завяршэння: усё скончылася трыма падзеламі Рэчы Паспалітай. Але насамрэч ці не сталася гэта для многіх крыніцай натхнення? Меркавалі так: «у грамадстве няма ніякай гармоніі, крызіс палітычны, крызіс эканамічны. Давайце паспрабуем стварыць гарманічны свет хаця б у межах мастацтва, у межах прыгожага пісьменства, паспрабуем навучыць канкрэтнага чалавека нейкім добрым рэчам, бо дзяржава праявіла сваю поўную бездапаможнасць у тым, каб паказваць чалавеку пазітыўныя стратэгіі». Магчыма, менавіта на гэтым грунце і ўзнікае Асветніцтва. 

Менавіта ў эпоху Асветніцтва ў беларускай літаратуры смела і эмансіпавана заяўляе пра сябе жанчына. Самая вядомая жанчына ў нашым XVIII стагоддзі — княгіня Францішка Уршуля Радзівіл, якая ў Нясвіжы, у сярэдзіне XVIII стагоддзя заснавала ўласны прыдворны тэатр. А была яшчэ жанчына-авантурыстка, якая пакінула свае мемуары: Рэгіна Саламея Пільштынова з Русецкіх. Гэта жанчына, якая паехала за сваім мужам у Турцыю, занялася лекарскай практыкай, не маючы спецыяльнай адукацыі, потым перапрадавала аўстрыйскіх ваеннапалонных — усяго ў яе было іх пяцёра, за чатырох яна атрымала выкуп, а за пятага ніяк не магла атрымаць, і, каб дабро, што называецца, не прападала, яна пайшла за яго замуж. Вось такія фантастычныя гісторыі прад’яўляе нам менавіта XVIII стагоддзе — і гэта сапраўды была абсалютна ўнікальная эпоха, непадобная да старажытнага пісьменства. 

Мы адразу адчуваем, што гэта ўжо пачатак новай літаратуры. І менавіта ў гэтую эпоху з’яўляецца даволі шмат помнікаў на той мове, якую з нацяжкай можна ўжо назваць беларускай. Гэта не старабеларуская мова летапісаў XVI стагоддзя, а нараджэнне беларушчыны. Тым не менш мы павінны добра ўсведамляць, што ў XVIII стагоддзі нельга казаць пра наяўнасць чыстай мовы — ні польскай, ні беларускай. Лацінская мова — гэта іншая справа, яна заставалася ў сваіх класічных формах, якія былі выпрацаваныя яшчэ ў часы Старажытнага Рыма. І, дарэчы, лацінская паэзія на нашых землях развівалася ўсё гэтак жа плённа, у адрозненне ад астатняй Еўропы. Ні ў Францыі, ні ў Германіі таго часу мы практычна не знойдзем лацінамоўнага пісьменства. У нас гэтую традыцыю падтрымлівалі езуіты, таму і Міхал Карыцкі са сваёй паэмай «Птушыны сойм», і Францішак Князьнін, які пісаў і на лацінскай, і на польскай мовах, — гэта паэты рэальна чытабельныя, і менавіта ў XVIII стагоддзі з’яўляецца чытач у нашым сённяшнім разуменні. 

З’яўляецца літаратура на беларускай мове, на той мове, на якой беларусы рэальна размаўлялі ў XVIII стагоддзі: мяшаная, беларуска-польская, але ўжо жывая, насычаная праблематыкай, актуальнай для свецкага чалавека. З’яўляецца ананімная паэзія. Яе яшчэ правільна называць «песенна-інтымная лірыка». Наогул, у XVIII стагоддзі мастацтва было сінкрэтычным. Гэта значыць, што літаратура была неадрыўная ад музыкі, ад выяўленчага мастацтва. Песенна-інтымная лірыка — гэта якраз такі феномен, які паказвае, наколькі цесна ў XVIII стагоддзі суіснавалі музычнае мастацтва і паэтычнае. Адзін з найбольш цікавых ананімных зборнікаў — гэта зборнік «Куранты», які ўпершыню быў адшуканы брытанскім славістам Арнольдам Мак-Мілінам, і там паэтычныя тэксты суправаджаюцца нотнымі партытурамі. Гэта ўжо не нешта сівое, старажытнае, сухое і нецікавае, гэта жывая паэзія.

Літаратура максімальна набліжаецца да жыцця чалавека, прычым да яго інтымнага жыцця. Гэтая тэма выразна прадстаўлена і ў творчасці Францішкі Уршулі Радзівіл, і нават суровыя езуіты ўжо ўспамінаюць пра тое, што ёсць свет чалавечых пачуццяў. Ва ўсякім разе, у Францішка Князьніна мы знаходзім шмат элегій, у якіх гучаць і настальгія, і сяброўскія пачуцці. 

Менавіта эпоха Асветніцтва падводзіць нас да разумення такога вельмі важнага, этапнага твора, як «Энеіда навыварат». Адкуль яна ўзялася ў XIX стагоддзі? На маю думку, гэта твор трэба расцэньваць як феномен так званага «доўгага XVIII стагоддзя». У іншых літаратурах творы такога кшталту, а менавіта літаратурныя травесціі, з’явіліся не пазней за XVIII стагоддзе. Украінская «Энеіда» Катлярэўскага з’явілася напрыканцы XVIII стагоддзя. Тое, што ў нас такі твор з’явіўся трошкі пазней, — нічога страшнага, але ён мае адносіны яшчэ да той эпохі, эпохі Асветніцтва, калі многае ў старым пісьменстве ўжо крытычна пераасэнсоўваецца. А што такое крытычнае пераасэнсаванне ў літаратуры? Што адбываецца, калі мы, напрыклад, крытычна пераасэнсоўваем свой гардэроб? Тое ж самае адбываецца і ў літаратуры: яна пераапранаецца. Ёй трэба адмовіцца ад многіх старых рэчаў. Вельмі шмат таго, што даследчыкі называюць парадыйна-сатырычным у літаратуры XVIII стагоддзя, насамрэч можа такім не з’яўляцца. Не абавязкова ва ўсіх спробах такога кшталту бачыць пародыю і сатыру, гэта можа быць проста гумар, спроба свежым вокам паглядзець на штосьці традыцыйнае, што ўжо сталася старамодным, што замаруджвае літаратурнае развіццё. І ў гэтым сэнсе эпоха Асветніцтва стварыла падмурак для наступнага развіцца літаратуры, для з’яўлення такіх буйных постацей у нашым пісьменстве, як Ян Чачот і Адам Міцкевіч.

Беларусь

Рэлігійны дзеяч і паэт

Сімяон Полацкі

1629-1680

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Барока на Беларусі збліжаецца з еўрапейскім барока па часе, таму што еўрапейскае барока — гэта пераважна другая палова XVI стагоддзя, і ў нас ужо ў 80-х гадах XVI стагоддзя барока спадарожнічае Рэнесансу, пераплятаюцца рэнесансныя і барочныя тэндэнцыі. Перадусім гэта назіраецца ў лацінамоўнай паэзіі. У гэты час з’яўляецца больш за ўсё лацінамоўных твораў, напрыклад, «Радзівіліяда», гераічны эпас Вялікага Княства Літоўскага. Трэба адзначыць, што менавіта ў эпоху барока асабліва выразна заўважаецца супрацьстаянне дзвюх асноўных традыцый, звязаных з нашымі дзвюма асноўнымі канфесіямі, праваслаўем і каталіцызмам.

Каталіцкая культурная парадыгма развіваецца паводле заходнееўрапейскай мадэлі, і тут вялікае значэнне мела тое, што ў 1570 г. была адкрыта Віленская езуіцкая калегія. У 1579 г. яна была рэарганізавана ў акадэмію, а ў 1580 г. кароль Стэфан Баторый сваім прывілеем зацвярджае існаванне гэтай акадэміі юрыдычна. Мы атрымліваем першую вышэйшую навучальную ўстанову, і не трэба думаць, што ў ёй вучыліся толькі каталікі. Дзеці з праваслаўных сямей таксама мелі магчымасць атрымаць вышэйшую адукацыю менавіта ў езуітаў. Гэта была адукацыя паводле еўрапейскіх узораў, і гэта вызначыла многія тэндэнцыі ў развіцці прыгожага пісьменства: у нас развіваецца вытанчаная паэзія — зноў жа, паводле еўрапейскіх узораў. Але трэба памятаць, што заставалася і другая культурная парадыгма, звязаная з праваслаўем, і тут трэба ўсведамляць спецыфіку гэтай парадыгмы. Пра гэта вельмі добра пісаў яшчэ ў XIX стагоддзі расійскі літаратуразнавец Пякарскі. Ён прыводзіў адзін з помнікаў канца XVII стагоддзя, калі ў Маскву прыехаў наш Сімяон Полацкі. У гэтым помніку была выказаная такая перасцярога: маўляў, прыязджаюць да нас у Маскву многія, якія вучыліся ў Рыме і ў Польшчы, і прывозяць з сабой нейкія небяспечныя веды, а «довольно бо есть православная вера ко спасению, и не подобает верным прельщатися чрез философию и суетную прелесть».

І, канешне, менавіта ў гэтым рэчышчы мы павінны разглядаць працэсы, якія звязаны з Брэсцкай царкоўнай уніяй 1596 г. Менавіта ў гэтую эпоху закладаецца аснова той дылемы, якую цудоўна паказаў Купала ў сваіх «Тутэйшых»: хто мы, рускія ці палякі? Частка беларусаў лічыць сябе рускімі, частка — палякамі. «Рускія» — гэта праваслаўныя, «палякі» — гэта каталікі. Дзве гэтыя літаратурныя і культурныя плыні існуюць паралельна, яны ніяк не супрацоўнічаюць і не перакрыжоўваюцца.

Дык што такое наогул барока? Калі Рэнесанс паказваў чалавека такім, якім ён павінен быць, паказваў ідэал, да якога трэба імкнуцца, то барока паказвала чалавека такім, якім ён ёсць — супярэчным. Барока вельмі эмацыйнае, а калі мы ў такім эмацыйным стане, пра што мы найперш думаем? Пра тое, што мы, на жаль, памром. Адсюль memento mori, «памятай пра смерць», гэтым матывам прасякнутыя многія творы эпохі барока. Адсюль discordia concors, «спалучэнне неспалучальнага», таму што чалавек такі і ёсць: у ім спалучаюцца каханне і нянавісць, гнеў і спагада.

Барока плаўна пераходзіць з XVII стагоддзя ў XVIII, гэта даволі доўгая ў нас эпоха, і ў першай палове XVIII стагоддзя гэта ўжо позняе барока. Але, канешне, яшчэ ў канцы XVII стагоддзя трэба асобна вылучыць фігуру Сімяона Полацкага. Гэта быў проста геніяльны для свайго часу чалавек, таму што ён прыжыўся ў Маскоўскай Русі, будучы з ордэна базыльянаў, будучы носьбітам той самай лацінскай кніжнасці, да якой вельмі насцярожана ставіліся ў Маскоўскай Русі. Тым не менш ён не быў пакараны смерцю. Наадварот, ён дабіўся поспеху, і дзякуючы Сімяону Полацкаму ў Маскоўскай Русі нараджаецца сапраўдная, нармальная паэзія, таму што тое, што было да гэтага, чытаць немагчыма — гэта не вершы.

Барока ў літаратуры надзвычай разнастайнае. У першую чаргу ў нашай літаратуры яно шматмоўнае і шматжанравае. У XVIII стагоддзі, у часы позняга барока, мы назіраем бурнае развіццё ўсіх жанраў, перадусім паэзіі на розных мовах. У XVIII стагоддзі існуе ў рукапіснай форме і беларускамоўная паэзія, але побач з гэтым працягваецца старая традыцыя, звязаная з польскамоўным і лацінамоўным пісьменствам. Канешне, у сувязі з рэлігійнымі праблемамі багата прадстаўлена палемічная літаратура — вельмі спецыфічная, якую цяжка чытаць сучаснаму чалавеку, але яна дае гісторыкам шмат для разумення нашай ментальнасці, нашай ідэнтычнасці. Менавіта ў гэтай эпосе трэба шукаць корань нашай культурнай, канфесійнай, этнічнай расцярушанасці. Прадстаўнікамі літаратуры эпохі барока былі вельмі розныя пісьменнікі. Канешне, калі гэта была палемічная літаратура — палеміка паміж праваслаўнымі і ўніятамі, паміж праваслаўнымі і каталікамі, — то ўдзельнічалі ў ёй рэлігійныя пісьменнікі, суровыя святары ў адпаведных строях, і пра жанчын там не магло быць і гаворкі. А ўжо ў XVIII стагоддзі ў літаратуры з’яўляюцца свецкія людзі. У нашай літаратуры нарэшце з’яўляецца жанчына, Францішка Уршуля Радзівіл, але пра яе лепш гаварыць ужо ў кантэксце наступнай эпохі.

У літаратуры эпохі барока праблематызуюцца многія вельмі важныя рэчы: з аднаго боку, з’яўляецца паняцце адшчапенца, і гэта мае дачыненне таксама да рэлігійнай палемікі. З іншага боку, у эпоху барока назіраецца вялікая цікавасць да гісторыі, і менавіта ў гэты час, на мяжы Рэнесансу і барока, узнікае «Хроніка» Мацея Стрыйкоўскага, вельмі важны гістарычны трактат на польскай мове. А ўжо ў сярэдзіне XVII стагоддзя на лацінскай мове з’яўляецца «Гісторыя Літвы» Альберта Віюка-Каяловіча, рэктара Віленскай езуіцкай акадэміі — першая спроба гістарыяграфіі з пазіцыі Вялікага Княства Літоўскага.

Еўропа

ВКЛ

Мікола Гусоўскі

(1480—1533)

Беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар.

Францыск Скарына

XVI стагоддзе

Хачу засцерагчы ад значнай памылкі: калі Рэнесанс — гэта Адраджэнне, значыць, перад гэтым была нейкая стагнацыя, цьмянае адсталае Сярэднявечча, а Рэнесанс — гэта рух наперад. Прывяду толькі адзін факт: усе мы ведаем імя Джардана Бруна, і большасць з вас ведае, як скончылася яго жыццё. Гэта адбылося ў 1600 годзе, калі Рэнесанс фактычна ўжо прамінуў. Праўда ў тым, што ў эпосе Сярэднявечча было шмат пазітыўнага, аптымістычнага, зусім не звязанага са страшнымі ўяўленнямі пра царкоўныя пераследы, а ўсё гэта насамрэч было ў часы Рэнесансу, у XV–XVI стагоддзях.

На маю думку, нельга гаварыць пра ўсё XVI стагоддзе як чысты Рэнесанс, бо ў другой палове XVI стагоддзя ўжо назіраюцца барочныя тэндэнцыі. Менавіта ў Італіі ўзнікаюць пэўныя ўмовы, якія дазволілі сфарміравацца той праслойцы, якую мы называем «гуманісты». Грамадства на пэўным этапе зразумела, што трэба мець людзей, якія будуць атрымліваць грошы не за тое, што яны ўзворваюць зямлю, не за тое, што яны нешта будуюць з камянёў, а за тое, што яны разумныя. Канешне, уяўленне пра Рэнесанс найперш звязана з уяўленнем пра мецэнацтва. Калі ў Італіі набылі вядомасць і сілу такія арыстакратычныя фаміліі, як Сфорца і Медычы, тады з’явіўся і грунт для таго, каб у літаратуру прыйшлі гуманісты. 

Рэнесанс — гэта адраджэнне антычнасці, усе мы гэта ведаем. Палічым, колькі часу нават паміж трэчэнта — XIV стагоддзем — і антычнасцю. Заняпад Заходняй Рымскай імперыі — сярэдзіна V стагоддзя. У Італіі — XIV стагоддзе. Як можна было адрадзіць тое, чаму тысяча гадоў? Зноў узнікае пытанне пра фізічны стан гэтых рукапісаў Эсхіла, Сафокла, Арыстафана. Калі б пра гэтыя рукапісы ўспомнілі толькі ў XIV стагоддзі, яны б ўсе спарахнелі ў бібліятэках. Быў вельмі важны прамежкавы этап. Нельга забываць пра вельмі важную эпоху, звязаную з часамі панавання імператара Карла Вялікага ў IX стагоддзі. Калі б не было манахаў, якія, седзячы ў сваіх скрыпторыях, паперапісвалі рукапісы антычных часоў, яны б не дайшлі да XIV стагоддзя.

У цэнтры паэмы «Пруская вайна» — Грунвальдская бітва, але няправільна будзе сказаць, што гэта паэма пра Грунвальдскую бітву. І «Песня пра зубра» — гэта паэма не пра зубра, таму што зубр у паэме з’яўляецца алегорыяй. Насамрэч гэта антытурэцкая паэма. З аднаго боку, Мікола Гусоўскі перасцерагае ўсю Еўропу ад такога сур’ёзнага ворага, як султан Сулейман Вялікі. З другога боку, ён хоча паказаць Еўропе, хто можа абараніць яе ў такой небяспечнай сітуацыі. На думку Гусоўскага гэта могуць зрабіць рыцары з ВКЛ, на чале якіх стаіць такі правадыр, як вялікі князь Вітаўт.

Мікола Гусоўскі, як і Ян Вісліцкі, пісаў выключна на лацінскай мове. Але ў часы Рэнесансу працягвалася і тая традыцыйная для ўсходнеславянскага свету парадыгма, якая зарадзілася яшчэ ў часы Сярэднявечча: царкоўнаславянскае пісьменства, пісьменства ў шырокім сэнсе на славянскіх мовах, таму што ў XVI стагоддзі была ўжо старабеларуская мова. Менавіта ў гэтым кантэксце мы ўспамінаем славутую Біблію Францыска Скарыны.

Пытанне пра мову Бібліі — абсалютна неадназначнае. Я б сказала, што мова Бібліі Скарыны — гэта царкоўнаславянская мова беларускай рэдакцыі. Разглядаючы гэтае выданне, важно памятаць, што Францыск Скарына хацеў быць абсалютна арыгінальным. Важна і тое, што ягоны бацька быў купцом, і камерцыйная жылка, канешне, была і ў Скарыны. Ён хацеў стварыць такі мастацкі артэфакт, які б добра прадаваўся. Адсюль усе гэтыя гравюры, віньеткі, устаўкі, ініцыялы. Гэтая Біблія прыгожая — гэтым яна адрозніваецца ад таго, што рабілася, напрыклад, у Маскоўскай Русі. І ўсё ж такі гэтая традыцыя таксама адбываецца ў рэчышчы Рэнесансу. У прадмове да ўсёй Бібліі Францыск Скарына згадвае славутыя artes liberales, сем свабодных мастацтваў, якія мы часта атаясамліваем з часамі Рэнесансу, што таксама няправільна. Уяўленне пра сем свабодных мастацтваў узнікла яшчэ ў V стагоддзі, але Рэнесанс гэтае ўяўленне актуалізуе.

XVI стагоддзе няправільна было б звязваць выключна з Адраджэннем, таму што ёсць адна вельмі важная дата: 1517, год выхаду Псалтыра Францыска Скарыны. Але гэтая дата мае яшчэ адно значэнне — гэта год, калі нямецкі святар Марцін Лютэр выступіў са сваім славутым творам «95 тэзісаў супраць папскіх індульгенцый». Гэтая падзея не магла быць не заўважанай ва ўсім свеце, у тым ліку і ў Вялікім Княстве Літоўскім. Можна меркаваць, што, зважаючы на гэтыя рэфармацыйныя працэсы, Скарына зрабіў сваю Біблію такой, якая яна ёсць. Рэфармацыя — яшчэ адна вельмі важная плынь у XVI стагоддзі. І менавіта ў рэчышчы дзвюх гэтых найважнейшых плыняў, Рэнесанса і Рэфармацыі, развівалася нашае прыгожае пісьменства.

Усходняя Еўропа

Першае пытанне, якое мы павінны паставіць: «У сувязі з чым з’явілася пісьменства і, адпаведна, літаратура на беларускіх землях, у шырокім сэнсе — на землях усходніх славян у часы Сярэднявечча?» Большасць з вас ужо ведаюць адказ на гэтае пытанне: узнікненне прыгожага пісьменства і наогул пісьмовай традыцыі звязана з прыняццем хрысціянства. 

Наступнае цікавае пытанне: «Што такое прыняцце хрысціянства? Гэта была падзея, якая ажыццявілася за адзін дзень? За тыдзень? За месяц? За год? Яна звязаная з адной канкрэтнай асобай?» Часцей за ўсё менавіта так нас і вучаць у школе: што гэта быў 988 год, гэта быў кіеўскі князь Уладзімір, які атрымаў мянушку «Хрысціцель» і якога ў народзе называлі «Чырвонае Сонейка». Насамрэч многія старажытныя крыніцы сведчаць пра тое, што працэс хрысціянізацыі адбываўся неаднаразова: не толькі ў часы кіеўскага князя Уладзіміра, а пачынаючы з варагаў Рурыка, Сінеуса і Трувара, з кіеўскай княгіні Вольгі. 

Паколькі ўзнікненне кніжнай пісьмовай традыцыі было звязанае з прыняццем хрысціянства, пераважная большасць жанраў прыгожага пісьменства былі накіраваныя на тое, каб забяспечыць хрысціянскую літургію. Няправільна ўяўляць, што просты свецкі чалавек мог сесці і чытаць Біблію: да такіх кніг мелі дачыненне найперш духоўныя асобы. Свецкая літаратура, канешне, таксама існавала. Гэта была найперш не летапісная літаратура, нават не перакладныя аповесці пра Аляксандра Македонскага альбо пра траянскія дзеі, а літаратура юрыдычная. Бо прыняцце хрысціянства азначала, што на зямлі ўсходніх славян пачынала фарміравацца дзяржаўнасць. Жыццё рэлігійнае непасрэдна спадарожнічала жыццю палітычнаму. 

Апошняя, але вельмі важная заўвага: калі мы гаворым пра літаратуру часоў Сярэднявечча, што гэта за стагоддзі? У Х стагоддзі яшчэ толькі пачалі з’яўляцца кнігі, а ў XIII ужо пачынаецца перыяд мангола-татарскага нашэсця. Фактычна мы можам разглядаць толькі гэтыя два стагоддзі: XI і XII. Ці маглі фізічна дайсці гэтыя помнікі хаця б да даследчыкаў XIX стагоддзя? Не маглі і не дайшлі. Таму, калі мы згадваем канцэпцыю славутага расійскага вучонага Шахматава ў адносінах да старажытнейшага перыяду летапісання, мы павінны памятаць, што ён ужо не трымаў у руках гэтых летапісаў і не мог трымаць. Ці можам мы з вамі разважаць пра мастацкія асаблівасці жыція Ефрасінні Полацкай? Не можам, таму што самы старажытны спіс гэтага помніка — XVI стагоддзе. 

Як можна заўважыць, Ротэ нават не ўжывае слова «літаратура». Бо што такое літаратура ў сучасным разуменні? Гэта плён мастацкай фантазіі. Такога не было ў часы Сярэднявечча. Але тады быў закладзены духоўны падмурак для далейшага плённага развіцця пісьмовай традыцыі ўжо ў межах Вялікага Княства Літоўскага.

Жанна Некрашэвіч-Кароткая