Пішам па-арабску, чытаем па-беларуску. Беларускамоўныя тэксты, запісаныя арабскай вяззю: што, дзе, калі ды як.


Беларусь

ВКЛ

Гісторыя

Лінгвістыка

Пісьмо лацінскімі і кірылічнымі літарамі – два самыя пашыраныя варыянты пісьма, якімі карыстаемся мы і карысталіся нашы продкі. Аднак мала хто чуў, што існуе трэці варыянт пісьма па-беларуску. Назавём яго «беларуская арабская вязь», або 

. Як яна з'явілася? Хто ёй карыстаўся? Што пісалі такім спосабам? Пра ўсё гэта чытаем ніжэй.

У XIV–XV стагоддзях у Літве і Беларусі пасяліліся татары. Прынята лічыць, што частка з іх апынулася ў Вялікім Княстве Літоўскім як ваеннапалонныя, іншыя ж прыбылі сюды добраахвотна. З цягам часу татары замест сваёй мовы сталі карыстацца беларускай і польскай. Адсюль і пачынаецца гісторыя беларускіх тэкстаў, напісаных арабскім пісьмом.

Лічыцца, што першыя беларускія тэксты татар з’явіліся не пазней за XVI стагоддзе. Унікальнасць беларускіх і польскіх тэкстаў, напісаных арабскім пісьмом, заключаецца ў тым, што яны вядомыя толькі ў форме рукапісных кніг, хоць апошнія з іх датуюцца 70–80-мі гадамі ХХ стагоддзя.

Што да арабскага пісьма, то яно з'яўляецца кансанантным: у ім ёсць літарныя знакі толькі для абазначэння зычных і паўгалосных гукаў, галосныя ж або зусім не пазначаюцца, або пазначаюцца адмысловымі надрадковымі і падрадковымі знакамі.

Арабскія заваёвы VII–VIII стст. н. э. (ці «арабскія адкрыцці», як іх называюць самі арабы) i пашырэнне мусульманства спрыялі распаўсюджванню арабскай мовы і ў яшчэ большай ступені арабскага пісьма на велізарнай тэрыторыі паміж Індыяй і Атлантычным акіянам. 

Беларускія тэксты, у якіх выкарыстоўваецца арабская вязь, пішуцца і чытаюцца справа налева. Гэтаксама нумаруюцца і старонкі ў кнігах.

Беларускі тэкст, напісаны арабскай вяззю

Якія ж віды рукапісаў мы можам вылучыць і пра што яны апавядаюць?

Першы від рукапісаў – 

 (ад араб. كتاب «кніга»). Тэксты ў кітабах досыць разнастайныя. Шмат месца ў іх займаюць 

 «аповед, паданне»), якія ўяўляюць сабою паданні пра жыццё і дзейнасць прарока Мухамада і яго бліжэйшых паплечнікаў.

У кітабах сустракаюцца апісанні абрадаў, рытуалаў, а таксама асноўных абавязкаў мусульман. Тут жа можна знайсці маральна-павучальныя гісторыі, а часам і ўсходнія прыгодніцкія аповесці. Напрыклад, расповед пра маладога чалавека, які прадае бацьку і маці, купляе каня і старое футра і адпраўляецца ў каралеўскі замак, каб узяць удзел у дыспуце з каралеўскай дачкой, перамагае ў гэтым дыспуце і жэніцца з ёю.

Кітаб другой паловы XVIII cт.

Іншым відам рукапісных кніг беларускіх татар з'яўляюцца 

. Слова «хамаіл» азначае тое, што заўсёды носіцца пры сабе (ад араб. 

«насіць»). Фармат хамаілаў і колькасць старонак у іх значна меншыя, чым у кітабах. У іх збіраліся малітвы на арабскай і цюркскай мовах, асобныя суры Карана, тлумачэнні рэлігійных абрадаў і рытуалаў, а таксама 

 (ад араб. نصح «навучанне»), то-бок парады па лячэнні хвароб з дапамогай малітваў, тлумачэнні сноў, календары шчаслівых і нешчаслівых дзён. Магія займае значнае месца ў хамаілах. У іх можна знайсці парады, як пазбегнуць непрыемнасцей і дасягнуць вызначаных мэт у самых розных жыццёвых акалічнасцях.

Нягледзячы на тое, што хамаілы праз абавязак штодзённай пяціразовай малітвы былі ў сталым ужытку і хутка зачытваліся, іх захавалася больш, чым рукапісаў іншых відаў. Гэта тлумачыцца тым, што раней у кожнай мусульманскай сям'і быў адзін ці некалькі хамаілаў.

Беларускіх ці польскіх тэкстаў у хамаілах параўнальна мала, бо значнае месца ў іх займаюць малітвы на арабскай і цюркскай мовах, у той час як у кітабах такія тэксты звычайна пераважаюць.

Для славістаў значнай каштоўнасцю з’яўляюцца 

 «тлумачэнне, каментар»). Яны ўяўляюць сабой Каран на арабскай мове з падрадковым перакладам на беларускую і польскую.

Цесна злучаныя з Каранам і 

 (ад араб. تجويد «чытанне нараспеў Карана»). У іх змяшчаюцца правілы чытання арабскага тэксту Карана. Тэкст таджвіда звычайна напісаны на старатурэцкай мове з падрадковым перакладам на беларускую ці польскую. У таджвідах можна знайсці і апісанне артыкуляцыі арабскіх гукаў.

Да цяперашняга часу арабаграфічныя рукапісы татар Беларусі перадаюцца ад пакалення да пакалення. Многія ўладальнікі гэтых кніг ужо не разумеюць арабскай вязі.

Аляксей Барысевіч