Мінск (або ўсё ж такі Менск?) — горад з дваістай, няўлоўнай сутнасцю, бо яго аблічча пастаянна змяняецца: яго руйнавалі, перабудоўвалі, перадавалі з рук у рукі, ён гаварыў на самых розных мовах. Чалавек з ХІХ стагоддзя, апынуўшыся тут і цяпер, з цяжкасцю пазнаў бы Мінск, а нашы сучаснікі згубіліся б у горадзе канца ХІХ стагоддзя. У гэтым артыкуле паспрабуем перанесціся ў часе ды ўявіць сабе карціну дарэвалюцыйнага губернскага горада Менска з дапамогай самага моцнага каталізатара ўспамінаў — пахаў.

Минск

История

Fin de siècle

XIX век

Наша Нива

У ХІХ стагоддзі ў Менску пачала імкліва будавацца чыгунка. Пачаткам лічыцца 1862 год, калі быў створаны ўчастак Пецярбургска-Варшаўскай магістралі. «З пабудовай у 1860-я гады Рыга-Арлоўскай, у 1870-я гады Маскоўска-Брэсцкай і Лібава-Роменскай, у 1880-я гады Палескай і ў 1902 годзе Пецярбургска-Адэскай чыгунак іх даўжыня на тэрыторыі Беларусі склала 3000 км. Чыгуначная сетка на тэрыторыі Беларусі была адной з самых густых у Расійскай імперыі». Гэта прывяло да росту насельніцтва Менска, паўплывала на развіццё эканомікі і нават на геаграфію горада. Койданава-Раманаўская вуліца, якая злучала цэнтр з Брэсцкім вакзалам, змяніла назву на Нова-Маскоўскую; узвядзенне Віленскага вакзала стала прычынай закрыцця яўрэйскіх могілак на паўднёва-заходняй ускраіне горада і адкрыцця новых на заходняй; засяленне прадмесця Грушаўка працоўнымі і служачымі Маскоўска-Брэсцкай чыгункі прывяло да ўзнікнення там вуліц Кандуктарскай і Пакгаўзнай. 

Для патрэб чыгункі былі адкрытыя профільныя навучальныя установы — першыя пасля знішчэння Віленскага ўніверсітэта і Горы-Горацкага земляробчага інстытута. Два тэхнічныя чыгуначныя вучылішчы з’явіліся ў нас амаль адначасова: 15 верасня 1878 года на станцыі Менск Маскоўска-Брэсцкай чыгункі, 20 кастрычніка 1878 — на станцыі Гомель Лібава-Роменскай чыгункі. Тут рыхтавалі машыністаў, дарожных майстроў і тэлеграфістаў.

Брэсцкі вакзал (minsk-old-new.com)

У горадзе было некалькі хлебапякарняў і цукерняў, у адной з іх нават працаваў Адам Багдановіч, які пазней успамінаў: «У той час лепшая цукерня належала немцу Тырману на Турэмнай вуліцы. Бацька пайшоў да яго і закантрактаваў мяне ў вывучку на 5 гадоў. Звычайны тэрмін. Я быў адзіным вучнем. Былі толькі два майстры і два „вартавыя“: яны нічога не вартавалі, а проста былі падручнмі рабочымі для брудных работ». Адам Ягоравіч пратрымаўся там толькі два тыдні.

З архіва Вадзіма Зелянкова

У цукерні Ф. Вянгржэцкага, якая месцілася на рагу Захар’еўскай і Петрапалаўскай, прадаваліся тарты, пячэнне, цукеркі, пернікі, шакалад, кексы і таямнічыя, загадкавыя для нашых сучаснікаў піраміды. 

Каналізацыя — адзін з галоўных здабыткаў цывілізацыі. Гэта зразумеў бы кожны сучасны менчук, які цудам апынуўся б у Менску мінуўшчыны. Па вуліцах, на якіх ўзвышаліся выкшталцоныя дамы, цяклі рэкі памыяў. Шмат хто не меў хатніх прыбіральняў, а ў горадзе іх было ўсяго дзве: каля гарадскога тэатра і ў Губернатарскім садзе. Нібы ў Сярэднявеччы, у губернскім горадзе пачатку ХХ стагоддзя жыхары вылівалі памыі ў Свіслач і яе прыток, невялічкі ручай Няміга, дзе замест вады цякла брудная, смярдзючая вадкасць. «Выдаленне нечыстот ажыццяўлялася асенізацыйным абозам гарадскога ўпраўлення і прыватнымі асобамі, а на ўскраінах — самімі жыхарамі». Праца асенізацыйнага абозу вялася абы-як: «Так, у 1897 годзе абозу неабходна было вывезці 83 950 бочак нечыстот, а ён вывез толькі 17 795». Ездзячы па гарадскіх вуліцах, абозы яшчэ больш разносілі смурод, бо адкіды з бочак часта выцякалі. Асабліва кепска было з турэмным абозам, які працаваў выключна днём. Не дапамаглі і калодзежы-паглынальнікі, якія капаліся ў аддаленых ад Свіслачы і Нямігі мясцінах.

Вываз смецця (mosvodokanal.ru)

«Гужавы транспарт да канца ХІХ ст. быў адзiным сродкам перамяшчэння па грунтовых i шашэйных дарогах». Ён дапамагаў не толькі ў перавозцы пасажыраў, але і ў дастаўцы грузаў. Перавозка была дастаткова дарагой: у летнi час кошт быў прыкладна ў 6 разоў вышэйшы, чым параходамi, i ў 12 разоў большы за сплаў. На пачатку ХХ ст. ламавых рамізнікаў, так званых вазюраў, у Менску налічвалася каля 400 (гэта без уліку рабочых прадпрыемстваў, якія займаліся перавозкай грузаў па службе). 

10 траўня 1892 года адкрылася менская конка. Яна карысталася такой папулярнасцю, што за першыя дні існавання паспела перавезці пятую частку гарадскога насельніцтва. Конка звязвала чыгуначныя вакзалы, а таксама ўскраіны з цэнтрам — Губернатарскай вуліцай, уключаючы Саборную плошчу і бліжэйшыя ўчасткі Захар’еўскай. Менчукі любілі конку, яна ратавала аматараў затрымлівацца да ночы (круглы год працавала да 11 гадзін), а да таго ж каштавала вельмі мала ў параўнанні з рамізніцкай таксай: 3-4 капейкі да 1896 года і 5-6 у перадваенны перыяд, а паслугі фурманаў у 1905 годзе каштавалі  15 капеек у цэнтры горада, ад цэнтра да Віленскага вакзала — 30, ад Камароўкі да Брэсцкага вакзала — усе 55.

Конка ў 1915 годзе. «Мінск: Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада»

Рынкі былі асноўным месцам, дзе жыхары Менска маглі купіць харчы. Нізкі і Рыбны, што разлягліся каля Кацярынінскай (цяперашняй Петрапалаўскай) царквы, Конскі рынак, а таксама Базар на Траецкай плошчы заўсёды былі поўныя вірлівага натоўпу, так што нават концы даводзілася скрозь яго прабірацца. На жаль, пахі, якія даносіліся ад рынку, не заўсёды былі прыемнымі. На правым беразе Свіслачы мясціліся мясныя рады. Вузкі прагал паміж лаўкамі і ракой займалі гандляры гароднінай, якую раскладалі наўпрост на зямлі. Побач стаялі сталы з трыбухой, далей — цэбры з яшчэ непрамытымі, свежымі вантробамі: «Смярдзючая, зеленавата-чырвоная вадкасць залівала гародніну на зямлі і ручайкамі сцякала адсюль у Свіслач».

Гандлёвыя рады на Ніжнім рынку (planetabelarus.by)

«Менск быў адным з самых зялёных гарадоў Беларускага краю». Гарадскі або Губернатарскі сад быў закладзены ў 1800 годзе губернатарам З. Э. Карнеевым і займаў амаль 18 гектараў. Уладзіслаў Сыракомля ў сваіх падарожных нататках пісаў: «Гэта прыгожая мясціна займае вялізную плошчу — ацяняюць яе высокія густалістыя бярозы і ліпы, утвараючы над шырокімі алеямі такое суцэльнае скляпенне з галля і лісця, што нават у летні пагодны полудзень сонца, толькі дзе-нідзе крадком прадзіраючыся тонкім праменьчыкам усцілае сцежкі ўзорыстым рухомым дываном. Рака Свіслач праплывае пасярэдзіне парку, цудоўныя сенажаці аздабляюць яе берагі; дзе-нідзе дрэвы стаяць купамі, а дзе-нідзе адкрываецца від альбо на прыгожае прадмесце Ляхаўка, альбо на горад ці поле. Памятаем, што ў маленстве нашым бачылі мы тут цудоўныя клумбы кветак, сцежкі былі старанна высыпаныя».

Мясцовая інтэлігенцыя любіла шпацыраваць па Аляксандраўскім скверы, а вось просты народ адпачываў у Саборным скверы (плошча Свабоды), дзе стаяў помнік Аляксандру ІІ.

Алея кахання ў Губернатарскім садзе (belhistory.com)

Прамысловасць Менска складалася з машынабудаўнічых і чыгуналіцейных заводаў, тытунёвых фабрык і друкарняў. Шмат якія з іх мелі паравыя катлы. Самыя «пахучыя» прадпрыемствы спецыялізаваліся на вінакурэнні і вытворчасці дражджэй. Найбольш знакаміты сярод іх быў завод «Багемія», заснаваны ў 1894 годзе графам Каралем Чапскім, праз два гады куплены сямействам Лекерт. Прадпрыемства было абсталявана самай сучаснай тэхнікай і мела досыць вялікі поспех: «У 1900 тут працавала 33 рабочыя, было выпушчана тавару на 119,9 тысяч рублёў». Гаспадары мелі 4 вагоны-лядоўні, што дазваляла дастаўляць свежае піва ў Вільню, Беласток, Берасце, Горадню і Бабруйск, дзе ў іх былі склады. 

На вуліцы Міхайлаўскай месціўся дрожджа-вінакурны завод Г. Гатоўскага, які ў 1890 годзе даў 3 тысячы пудоў дражджэй, а ў 1895 годзе там пачалі вырабляць спірт.

Драждава-вінакурныя заводы належалі таксама братам Ракаўшчыкам, Яўстафію Любанскаму, М. Урэвічу. Пах дражджэй цяпер можна пачуць у раёне завода «Крышталь». Камусьці ён нагадвае пячэнне пасак на Вялікдзень, камусьці залацісты напой вытворчасці завода «Багемія».

Старажоўская вуліца. Леваруч – піваварны завод Лекерт

Чым пах дарэвалюцыйны Мінск?

Якія пытанні былі да паэта ў рэдактараў «Нашай Нівы»? Якім словам навучылі Максіма вясковыя дзеці? Хто з бацькоў Багдановіча казаў «Вот только жаль, что дети стали говорить на белорусском»?
Як так сталася, што чалавек, які амаль усё жыццё пражыў у Расіі, стаў геніяльным беларускім паэтам? Гэта сапраўды загадка, якую прыйдзецца разгадваць усім пакаленням беларусаў, што будуць звяртацца да паэзіі Максіма. Паспрабуем разабрацца і мы разам з паэтам і загадчыкам Літаратурнага музея Максіма Багдановіча Міхалам Бараноўскім.

Як Багдановіч стаў беларускім паэтам?

Як атрымалася, што Максім Багдановіч нарадзіўся ў школе? Кім былі яго хросныя бацькі? Якія мінскія будынкі яшчэ памятаюць паэта? Шукайце адказы ў другой лекцыі цыкла.

Багдановіч — першы мінскі паэт?

У наступнай лекцыі Міхала Бараноўскага даведаемся пра невядомую канцоўку самага знакамітага верлібра беларускай літаратуры, чарговую таямніцу «Слуцкіх ткачых» і пра тое, як і дзе ўпершыню прагучала «Пагоня».

«Слуцкія ткачыхі», «Пагоня» і зорнае неба над намі — таямніцы галоўных вершаў Багдановіча

«Переводы стихов — словно женщины: если красивы, то неверны; если верны, то некрасивы», — дык навошта Багдановіч перакладаў свае вершы на рускую? Хто натхніў яго на «Зорку Венеру»? З кім меў палымяную перапіску і дзеля каго пераехаў у Мінск? За што было сорамна паэту і што за «інтымны дзённік» ён вёў?

Глядзіце на wir.by лекцыю з цыкла «Што мы не ведалі пра Максіма Багдановіча».

Каханыя жанчыны і курортныя раманы Багдановіча

Распавядаем пра самую важную кнігу ў беларускай паэзіі. 
Што прадаў Вацлаў Ластоўскі, каб яе выдаць? Прычым тут Радзівілы і лебедзь? Які канцэпт закладаў Багдановіч у «Вянок» і як гэты зборнік звязаны з пакаленнем «Узвышша»?

Глядзіце ў новай лекцыі Міхала Бараноўскага пра Максіма Багдановіча.

Зборнік «Вянок», Вацлаў Ластоўкі і Магдалена Радзівіл

Распавядаем пра гульні, якімі бавіўся Багдановіч. 
Што агульнага паміж Максімам Багдановічам і Гары Потэрам? Як трэба спяваць, калі граеш у шахматы і шашкі? Што адбывалася з ваўчанём, савянём і іншымі зверанятамі  ў руках дзяцей, а таксама чаму маленькага Максіма не бралі ў некаторыя гульні?

Расказвае Міхал Бараноўскі.

Як Багдановіч махляваў у гульнях

Как Богданович срывал уроки и как заметал следы после взрыва в гимназии? Почему не пил чай с сахаром? Что думал про развитие общества и инициативы снизу? А также митинги на лодках, чтобы не арестовала полиция, брат анархист-коммунист и «ўсе мы разам ляцім да зор». 
Смотрите лекцию о политических взглядах Максима Богдановича.
Это последняя лекция нашего цикла «Чего мы не знали о Максиме Богдановиче».
Рассказывает Михаил Барановский.

Политические взгляды Богдановича

Правда ли, что Богданович крутил курортные романы? Почему дети не хотели играть с маленьким Максимом? Как Богданович связан с Радзивилами? Есть ли продолжение у стихотворения «Усе мы разам ляцім да зор» и в чем тайны «Слуцкіх ткачых» и «Пагоні»? Обо всем этом расскажет поэт и директор музея Богдановича Михал Барановский.

Чего мы не знали о Максиме Богдановиче

Беларусь

Максим Богданович

1891–1917

Литература

Поэзия

XX век

Что объединяет Эдварда Мунка, участника восстания Калиновского и режиссера виленского кабаре? Разбираемся, когда родился белорусский экспрессионизм.

Карикатурист, поэт-сатирик, участник восстания 1863–1864 годов

Артур Бартельс

1818–1885

Художник, преподаватель Вильнюсского университета

Станислав Богуш-Сестранцевич

1869–1927

Живопись

Экспрессионизм как один из авангардистских жанров оформился сначала в живописи и графике. Своеобразным эталоном экспрессии в искусстве стало творчество Эдварда Мунка. В картине «Крик» маленький человек кричит, сжимая голову руками. Все окружающее воспринимается как крик и боль Мира. И тем не менее рядом царит атмосфера ледяного равнодушия.

Некоторые исследователи считают, что в художественной культуре Беларуси изобразительные средства и стилистика экспрессионизма использовались только в 1920-х — начале 1930-х годов. Однако с таким выводом вряд ли можно согласиться, так как в белорусском искусстве уже к середине XIX века экспрессия стала отличительной чертой возрожденческого стиля. Вспомним произведения Павлюка Багрима, Кастуся Калиновского, чтобы убедиться в том, что в литературе и публицистике акцент делался на эмоциональное утверждение мысли.

Франтишек Богушевич в стихотворении «Моя дудка» хочет заиграть так, чтобы «аж вушы драла, каб зямля скакала». Для его экспрессии характерен трагедийный канон.

В творчестве Артура Бартельса, Винцента Дунина-Марцинкевича, пародийных текстах преобладает смеховой канон, что является примером духовного освобождения личности.

Имя художника Артура Бартельса не так известно широкому кругу белорусов, поэтому хотелось бы немного рассказать о его личности и таланте.

Артур Бартельс (1818–1885) — поэт, драматург, художник, композитор, артист. Родился, вероятнее всего, в деревне Денисковичи (теперь Ганцевичский район Брестской области) или Вильне. Его женой стала шляхтянка из рода Ваньковичей.

Получал образование в Петербурге и Париже. После участия в восстании 1863–1864 годов ему пришлось эмигрировать, но потом он смог вернуться на родину. Жил в Логойске и Вильне. Остаток жизни провел в Кракове.  

В 2018 году писатель Виктор Гордей, 

А. Бартельс

земляк художника, перевел с польского на белорусский поэму «Денисковичи» о воспоминаниях и переживаниях детства. В произведении есть множество белорусских и характерных именно для этого региона слов. Сохранились и ноты сатирических песен Бартельса.

Художник создал три графических романа, на столетие опередив этот тренд в европейской литературе. Основа — рисунок, выполненный в карикатурной ироничной манере, а текст играет только вспомогательную роль. И тут мы снова возвращаемся к экспрессионизму.

Бартельсу хорошо удавалось подмечать жанровые сцены. Особой эмоциональностью отличаются серии рисунков «Пан Апанас Скрупка — человек прогрессивный», «Пан Евгениуш», альбом «Литовские типы» (переиздан в цвете в 2018 году).

Зоркость Бартельса не обходит ни чиновников в кабаке, ни низкопоклонство местечковой шляхты, к которой он сам и принадлежал.

Острота момента ощущается и в рисунках

С. Богуш-Сестренцевич, «Автопортрет», 1912

   Станислава Богуша-Сестренцевича (1869–1927). Вспомним некоторые моменты его жизни и творчества.

Родился художник в Вильне, в месте, которое мы теперь знаем как «Независимую Республику Ужупис», в окружении заезжих дворов, кабаков, лавок ремесленников.

Учиться искусству Станислав Богуш-Сестренцевич поехал в Петербург, Париж, Мюнхен, после чего вернулся в родной город.

Известно, что после 1906 года он сотрудничал с первой белорусской легальной газетой «Наша нива». Также художник был сооснователем и режиссером театра-кабаре «Ach», постановки которого остроумно передавали национальные и индивидуальные черты виленцев. Интересны социальные характеристики образов в его акварельных работах «Виленское общество», «Минское общество», «Цветы большого города». Занимался Богуш-Сестренцевич и фотографией.

Дружил с Фердинандом Рущицем. Когда тот возглавил художественный факультет вновь открытого в 1919 году Виленского университета, руководить мастерской натуры пригласил именно Станислава Богуша-Сестренцевича.

Произведения художника хранятся в собраниях Вильнюса, Варшавы, Кракова, Мюнхена, Лодзи, в Мазовецком музее в Плоцке. На территории современной Беларуси его выставки пока не проводились.

Вернемся к проявлениям экспрессионизма в творчестве Богуша-Сестренцевича. Частыми сюжетами его картин стали с детства сохранившиеся в памяти ярмарки с цыганами — торговцами лошадьми, которые мчатся по дороге в запряженной парой вороных пролетке. Художник через сложные ракурсы показывает людей и лошадей в стремительном движении, обращает внимание на психологическое состояние персонажей, кульминацию момента, первое впечатление.

Таким образом, есть основания полагать, что проявления экспрессионистского стиля в белорусской культуре сложились еще в XIX веке. Возвращение имен забытых талантов в скором времени должно привести к переосмыслению их творчества и помочь сохранить наше творческое наследие.