Магілы расстраляных паэтаў знайсці немагчыма. А ці магчыма знайсці сляды іх жыццяў — дамы, такія пераканаўчыя ў сваёй матэрыяльнасці? Ці засталіся такія пасля вайны ды ўсіх зломаў і перабудоў? Дзе можна было б адкрыць музей або павесіць мемарыяльную шыльду? Запрашаем у Мсціслаў або Амсціслаў, дзе наша аўтарка шукае сляды Юлія Таўбіна.

Беларусь

Аркадий Кулешов

(1914-1978)

Белорусский поэт, критик, переводчик. Настоящее имя – Александр Дайлидович.

Алесь Дудар

1904–1937

Литература

Поэзия

1930-я

1920-е

XX век

15 верасня 1937 года Юлію Таўбіну споўнілася 26 гадоў. 15 верасня 1937 года быў падпісаны смяротны прысуд. Жыць яму заставалася паўтара месяцы.

Калі мы называем амаль любое імя з пакалення пісьменнікаў 1920-х, за ім цягнецца флёр трагічнасці. Варта згадаць імя Алеся Дудара, Міхася Зарэцкага, Мойшэ Кульбака, Тодара Кляшторнага — і ўзнікае ўява:  ноч, двор турмы, блікі ліхтароў, стрэлы.

Гэта непазбежна. Але тым прасцей развеяць морак ночы, калі будзем вывучаць біяграфіі творцаў. І тады пабачым схіленага над чарговым рукапісам у рэдакцыі Хадыку, цені дрэваў ля педагагічнага інстытута, заліты сонцам Амсціслаў. 

Я прыехала ў Амсціслаў, каб знайсці сляды Юлія Таўбіна і яго дома. У красавіку 2017 года сюды з канцэртам памяці паэта прыязджаў гурт «Балцкі Субстрат» і здымачная група дакументальнага фільма пра рэпрэсаваных паэтаў. Пасля канцэрта кіраўнік мясцовага духавога аркестра і краязнавец Мікалай Талпыга запрасіў музыкаў і кінематаграфістаў на экскурсію па цэнтры горада. Сапраўднай разынкай экскурсіі стаў «дом Таўбіна» — невялічкі мураваны будынак на вуліцы Пірагоўскай, 23. Фотаздымак камяніцы быў апублікаваны ў сацсетках, а потым і ў некаторых папяровых выданнях.

Пірагоўская, 23 (фотаздымак з асабістага архіва Віктара Жыбуля).

Гісторык Антаніна Талпыга расказала, што размаўляла з габрэямі, якім у вайну было 12−14 гадоў, і паводле іх успамінаў, аптэка Таўбіных была ў Гандлёвых радах на цяперашняй галоўнай плошчы горада. А злучаліся аптэка і дом пераходам. Таму і выглядае, што камяніца на Пірагоўскай была менавіта тым домам, дзе жылі Таўбіны.

З кнігі «Город Мстиславль: (Могилевской губернии)» даведваемся, што ў 1912 годзе ў горадзе былі адна аптэка і тры аптэкарскія крамы. У якой з іх мог працаваць пасля пераезду сюды Абрам Таўбін, паэтаў бацька?

У артыкуле «Лекарственное обеспечение населения и лечебных учреждений в Мстиславском крае в период Российской империи» знаходзім, што «почти 19 лет (1899—1918) хозяином аптеки в Мстиславле являлся провизор Стефан Сухоцкий и управлял ею до 1916 г. Аптека располагалась на ул. Соборной». У 1916 г. Сухоцкі перадаў кіраванне аптэкай правізару С. Р. Мароўскаму, а той пасля нацыяналізацыі аптэкі перадаў усю маёмасць новаму кіраўніку — правізару Таўбіну [8].

Як я высветліла ў мясцовым музеі, Саборная вуліца таксама называлася Параднай, а ў сярэдзіне 1920 — пачатку 1930-х гг. была перайменавана ў Савецкую [7]. Значыць, усё ж такі не Пірагоўская?.. Пацвярджэнне знаходзім ва ўспамінах Мікалая Войценкава — колішняга мсціслаўскага маладнякоўца, якому лёс наканаваў перажыць усіх сваіх сяброў: «На першым паверсе дома была аптэка, на другім кватэра Таўбіных. Дом гэты знаходзіўся на вуліцы Савецкай каля былой Пятніцкай царквы. У час Айчыннай вайны ён быў разбураны» [2]. 

Аднак у тым самым нарысе М. Войценкаў згадвае і яшчэ два адрасы Таўбіных. Па адным з іх (вул. Першамайская, 3) сям'я жыла, відаць, нядоўга, — у сярдэдзіне 1920-х, — у той час, калі Юлі заканчваў школу-сямігодку і паступаў у Амсціслаўскі педтэхнікум. А вось на другім (дакладней, ужо на трэцім) спынімся падрабязней.

Сучасны выгляд педтэхнікума.

Цікава, што той новы адрас Таўбіных знайшоў адлюстраванне ў мастацкай літаратуры, і нават не ў адным творы. Аркадзь Куляшоў у паэме «Далёка да акіяна» (1969—1971) згадвае сваіх сяброў маладосці (Таўбіна лёгка пазнаць у вобразе Юлія Гомана, які нібы ўвабраў у сябе апісанні іншых мемуарыстаў) ды студэнцкія інтэрнаты  («Нашы інтэрнаты / Стаў адзін — Парыжам, / А другі — Версалем»). Дарога ад інтэрнатаў вяла на Чырвоную, да Таўбіных:

А вось і радкі з верша «Даверлівы, зусім не скептык...» (1929) самога Юлія Таўбіна: 

Тады, у 2017 годзе, гэты нумар звязвалі з камяніцай па вуліцы Пірагоўскай. Але, калі пазл нарэшце склаўся, я змагла вырушыць да сапраўднага адраса. 

Дом на Калініна, 32

На вуліцы Калініна (колішняй Чырвонай), на рагу з Камунарнай, ёсць чатыры дамы: № 29, № 31, № 32 і № 37 (памятаем, што не толькі назвы вуліц, але і нумарацыя дамоў змянялася). Здаецца, што найбольш пасуе дом пад нумарам 32: стары, драўляны, аднапавярховы, з калонамі на ганку, ‭«будынка даўняга фасад». Так хочацца верыць, што гэта менавіта ён... Але ці сапраўды гэта так?

Нумарацыя вуліц звычайна ідзе ад цэнтра. Калі ўлічваць, што пры змененай нумарацыі цотны і няцотны бакі вуліц усё ж засталіся на сваіх месцах, то дом, які быў бы цотны па Калініна і пры гэтым няцотны па Камунарнай, мусіў бы стаяць  на месцы дома № 31. Такім чынам, робім выснову: дом на Чырвонай, 16/45, знакаміты дом Таўбіна, апеты ў вершах, не захаваўся. Цяпер на яго месцы агарод.

Верагодна, менавіта на гэтым месцы знаходзіўся дом Таўбіных

Але калі падумаць, дом № 32 — той стары, драўляны — хоць, можа, і ўскосна, але таксама звязаны з паэтавым жыццём: яго Юлі Таўбін бачыў штодня з акна, калі сядзеў за сваім сталом, чытаў улюбёныя кнігі, пісаў вершы, гуляў у шахматы. Можна ўявіць, як зімовым вечарам 1929 года паэт, сузіраючы ў акно заснежаны краявід, напісаў:

1. Без срока давности: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Беларусь. Могилевская область: [сборник архивных документов и материалов / Департамент по архивам и делопроизводству Министерства юстиции Республики Беларусь и др. - Минск : НАРБ : Москва, Фонд "Историческая память", 2021. - С. 221.

2. Войценкаў, М. Мсціслаўскія "маладнякоўцы" // Святло Кастрычніка (г. Мсціслаў). 1986. 11, 14, 18 кастр.

3. Доморацкая, Т. С., Мазанович, А. В. История развития аптечной сети Мстиславля / Т. С. Доморацкая, А. В. Мазанович // 12- международная научно-практическая конференция по истории медицины и фармации : сборник материалов. — Гродно : ГрГМУ, 2012. — С. 75—78.

4. Краснянский, В. Г. Город Мстиславль: (Могилевской губернии): с 50 автотипиями / В. Г. Краснянский// Вильна, 1912. — С. 30.

5. Куляшоў, А. Выбраныя творы / А. Куляшоў. - Мінск: Беларуская навука, 2020. — С. 334—335.

6. Сацукевіч, І. І. Тапанімічная спадчына Мсціслава/ І. І. Сацукевіч// Мсціслаў і Мсціслаўскі край: зборнік навуковых артыкулаў/ Мінск: Беларуская навука, 2019 — С. 324.

7. Сосонкина, В. Ф., Тарабарова, Е. А. Лекарственное обеспечение населения и лечебных учреждений в Мстиславском крае в период Российской Империи / В. Ф. Сосонкина, Е. А. Тарабарова // Мсціслаў і Мсціслаўскі край: гісторыя, падзеі, людзі : зб. навук. арт. / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. — Мінск: Бел. навука, 2021. — С. 221—222.

8. Список от 15.09.1937 [Белорусская ССР] РГАСПИ, ф.17, оп.171, дело 411, лист 69. 

9. Таўбін, Ю. Выбранае / Ю. Таўбін. - Мінск : Выдавец Зміцер Колас, 2017. — С. 17, 22, 23.

16/45: дом Юлія Таўбіна

Мінск (або ўсё ж такі Менск?) — горад з дваістай, няўлоўнай сутнасцю, бо яго аблічча пастаянна змяняецца: яго руйнавалі, перабудоўвалі, перадавалі з рук у рукі, ён гаварыў на самых розных мовах. Чалавек з ХІХ стагоддзя, апынуўшыся тут і цяпер, з цяжкасцю пазнаў бы Мінск, а нашы сучаснікі згубіліся б у горадзе канца ХІХ стагоддзя. У гэтым артыкуле паспрабуем перанесціся ў часе ды ўявіць сабе карціну дарэвалюцыйнага губернскага горада Менска з дапамогай самага моцнага каталізатара ўспамінаў — пахаў.

Минск

История

Fin de siècle

XIX век

Наша Нива

У ХІХ стагоддзі ў Менску пачала імкліва будавацца чыгунка. Пачаткам лічыцца 1862 год, калі быў створаны ўчастак Пецярбургска-Варшаўскай магістралі. «З пабудовай у 1860-я гады Рыга-Арлоўскай, у 1870-я гады Маскоўска-Брэсцкай і Лібава-Роменскай, у 1880-я гады Палескай і ў 1902 годзе Пецярбургска-Адэскай чыгунак іх даўжыня на тэрыторыі Беларусі склала 3000 км. Чыгуначная сетка на тэрыторыі Беларусі была адной з самых густых у Расійскай імперыі». Гэта прывяло да росту насельніцтва Менска, паўплывала на развіццё эканомікі і нават на геаграфію горада. Койданава-Раманаўская вуліца, якая злучала цэнтр з Брэсцкім вакзалам, змяніла назву на Нова-Маскоўскую; узвядзенне Віленскага вакзала стала прычынай закрыцця яўрэйскіх могілак на паўднёва-заходняй ускраіне горада і адкрыцця новых на заходняй; засяленне прадмесця Грушаўка працоўнымі і служачымі Маскоўска-Брэсцкай чыгункі прывяло да ўзнікнення там вуліц Кандуктарскай і Пакгаўзнай. 

Для патрэб чыгункі былі адкрытыя профільныя навучальныя установы — першыя пасля знішчэння Віленскага ўніверсітэта і Горы-Горацкага земляробчага інстытута. Два тэхнічныя чыгуначныя вучылішчы з’явіліся ў нас амаль адначасова: 15 верасня 1878 года на станцыі Менск Маскоўска-Брэсцкай чыгункі, 20 кастрычніка 1878 — на станцыі Гомель Лібава-Роменскай чыгункі. Тут рыхтавалі машыністаў, дарожных майстроў і тэлеграфістаў.

Брэсцкі вакзал (minsk-old-new.com)

У горадзе было некалькі хлебапякарняў і цукерняў, у адной з іх нават працаваў Адам Багдановіч, які пазней успамінаў: «У той час лепшая цукерня належала немцу Тырману на Турэмнай вуліцы. Бацька пайшоў да яго і закантрактаваў мяне ў вывучку на 5 гадоў. Звычайны тэрмін. Я быў адзіным вучнем. Былі толькі два майстры і два „вартавыя“: яны нічога не вартавалі, а проста былі падручнмі рабочымі для брудных работ». Адам Ягоравіч пратрымаўся там толькі два тыдні.

З архіва Вадзіма Зелянкова

У цукерні Ф. Вянгржэцкага, якая месцілася на рагу Захар’еўскай і Петрапалаўскай, прадаваліся тарты, пячэнне, цукеркі, пернікі, шакалад, кексы і таямнічыя, загадкавыя для нашых сучаснікаў піраміды. 

Каналізацыя — адзін з галоўных здабыткаў цывілізацыі. Гэта зразумеў бы кожны сучасны менчук, які цудам апынуўся б у Менску мінуўшчыны. Па вуліцах, на якіх ўзвышаліся выкшталцоныя дамы, цяклі рэкі памыяў. Шмат хто не меў хатніх прыбіральняў, а ў горадзе іх было ўсяго дзве: каля гарадскога тэатра і ў Губернатарскім садзе. Нібы ў Сярэднявеччы, у губернскім горадзе пачатку ХХ стагоддзя жыхары вылівалі памыі ў Свіслач і яе прыток, невялічкі ручай Няміга, дзе замест вады цякла брудная, смярдзючая вадкасць. «Выдаленне нечыстот ажыццяўлялася асенізацыйным абозам гарадскога ўпраўлення і прыватнымі асобамі, а на ўскраінах — самімі жыхарамі». Праца асенізацыйнага абозу вялася абы-як: «Так, у 1897 годзе абозу неабходна было вывезці 83 950 бочак нечыстот, а ён вывез толькі 17 795». Ездзячы па гарадскіх вуліцах, абозы яшчэ больш разносілі смурод, бо адкіды з бочак часта выцякалі. Асабліва кепска было з турэмным абозам, які працаваў выключна днём. Не дапамаглі і калодзежы-паглынальнікі, якія капаліся ў аддаленых ад Свіслачы і Нямігі мясцінах.

Вываз смецця (mosvodokanal.ru)

«Гужавы транспарт да канца ХІХ ст. быў адзiным сродкам перамяшчэння па грунтовых i шашэйных дарогах». Ён дапамагаў не толькі ў перавозцы пасажыраў, але і ў дастаўцы грузаў. Перавозка была дастаткова дарагой: у летнi час кошт быў прыкладна ў 6 разоў вышэйшы, чым параходамi, i ў 12 разоў большы за сплаў. На пачатку ХХ ст. ламавых рамізнікаў, так званых вазюраў, у Менску налічвалася каля 400 (гэта без уліку рабочых прадпрыемстваў, якія займаліся перавозкай грузаў па службе). 

10 траўня 1892 года адкрылася менская конка. Яна карысталася такой папулярнасцю, што за першыя дні існавання паспела перавезці пятую частку гарадскога насельніцтва. Конка звязвала чыгуначныя вакзалы, а таксама ўскраіны з цэнтрам — Губернатарскай вуліцай, уключаючы Саборную плошчу і бліжэйшыя ўчасткі Захар’еўскай. Менчукі любілі конку, яна ратавала аматараў затрымлівацца да ночы (круглы год працавала да 11 гадзін), а да таго ж каштавала вельмі мала ў параўнанні з рамізніцкай таксай: 3-4 капейкі да 1896 года і 5-6 у перадваенны перыяд, а паслугі фурманаў у 1905 годзе каштавалі  15 капеек у цэнтры горада, ад цэнтра да Віленскага вакзала — 30, ад Камароўкі да Брэсцкага вакзала — усе 55.

Конка ў 1915 годзе. «Мінск: Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада»

Рынкі былі асноўным месцам, дзе жыхары Менска маглі купіць харчы. Нізкі і Рыбны, што разлягліся каля Кацярынінскай (цяперашняй Петрапалаўскай) царквы, Конскі рынак, а таксама Базар на Траецкай плошчы заўсёды былі поўныя вірлівага натоўпу, так што нават концы даводзілася скрозь яго прабірацца. На жаль, пахі, якія даносіліся ад рынку, не заўсёды былі прыемнымі. На правым беразе Свіслачы мясціліся мясныя рады. Вузкі прагал паміж лаўкамі і ракой займалі гандляры гароднінай, якую раскладалі наўпрост на зямлі. Побач стаялі сталы з трыбухой, далей — цэбры з яшчэ непрамытымі, свежымі вантробамі: «Смярдзючая, зеленавата-чырвоная вадкасць залівала гародніну на зямлі і ручайкамі сцякала адсюль у Свіслач».

Гандлёвыя рады на Ніжнім рынку (planetabelarus.by)

«Менск быў адным з самых зялёных гарадоў Беларускага краю». Гарадскі або Губернатарскі сад быў закладзены ў 1800 годзе губернатарам З. Э. Карнеевым і займаў амаль 18 гектараў. Уладзіслаў Сыракомля ў сваіх падарожных нататках пісаў: «Гэта прыгожая мясціна займае вялізную плошчу — ацяняюць яе высокія густалістыя бярозы і ліпы, утвараючы над шырокімі алеямі такое суцэльнае скляпенне з галля і лісця, што нават у летні пагодны полудзень сонца, толькі дзе-нідзе крадком прадзіраючыся тонкім праменьчыкам усцілае сцежкі ўзорыстым рухомым дываном. Рака Свіслач праплывае пасярэдзіне парку, цудоўныя сенажаці аздабляюць яе берагі; дзе-нідзе дрэвы стаяць купамі, а дзе-нідзе адкрываецца від альбо на прыгожае прадмесце Ляхаўка, альбо на горад ці поле. Памятаем, што ў маленстве нашым бачылі мы тут цудоўныя клумбы кветак, сцежкі былі старанна высыпаныя».

Мясцовая інтэлігенцыя любіла шпацыраваць па Аляксандраўскім скверы, а вось просты народ адпачываў у Саборным скверы (плошча Свабоды), дзе стаяў помнік Аляксандру ІІ.

Алея кахання ў Губернатарскім садзе (belhistory.com)

Прамысловасць Менска складалася з машынабудаўнічых і чыгуналіцейных заводаў, тытунёвых фабрык і друкарняў. Шмат якія з іх мелі паравыя катлы. Самыя «пахучыя» прадпрыемствы спецыялізаваліся на вінакурэнні і вытворчасці дражджэй. Найбольш знакаміты сярод іх быў завод «Багемія», заснаваны ў 1894 годзе графам Каралем Чапскім, праз два гады куплены сямействам Лекерт. Прадпрыемства было абсталявана самай сучаснай тэхнікай і мела досыць вялікі поспех: «У 1900 тут працавала 33 рабочыя, было выпушчана тавару на 119,9 тысяч рублёў». Гаспадары мелі 4 вагоны-лядоўні, што дазваляла дастаўляць свежае піва ў Вільню, Беласток, Берасце, Горадню і Бабруйск, дзе ў іх былі склады. 

На вуліцы Міхайлаўскай месціўся дрожджа-вінакурны завод Г. Гатоўскага, які ў 1890 годзе даў 3 тысячы пудоў дражджэй, а ў 1895 годзе там пачалі вырабляць спірт.

Драждава-вінакурныя заводы належалі таксама братам Ракаўшчыкам, Яўстафію Любанскаму, М. Урэвічу. Пах дражджэй цяпер можна пачуць у раёне завода «Крышталь». Камусьці ён нагадвае пячэнне пасак на Вялікдзень, камусьці залацісты напой вытворчасці завода «Багемія».

Катерина Сницар