10 September 1944
Kuźma Čorny
Учора ўвечары і сёння да паўдня чытаў К.Федзіна «Горький среди нас». Усё гэта мне чужое, але я бачу: Федзін сапраўдны пісьменнік і разумны чалавек. Я ўпэўнен: пра М.Горкага ён напісаў праўду. Сапраўды, мусіць, так жыў і такі быў М.Горкі, вялікі расейскі інтэлігент з рукамі рабочага. З гэтай кнігі відно, якое бяздонне паміж нашай тагачаснай інтэлігенцыяй, маладой, і той, да пакалення якой належыць Федзін у Расеі. Беларусы гаварылі аб адраджэнні Беларусі, г.зн. аб прыходзе беларускага народа да нацыянальнай дзяржаўнасці, а расейскія інтэлігенты не мелі ні сваіх задач, ні мэт. Для іх расейскі народ - гэта мужык з барадою. М.Горкі быў адзін, непаўторны, ён узвышаўся над імі ўсімі. Ён бачыў свой народ усюды, дзе былі яго рысы, ён меў глебу. А гэтыя не маюць глебы ў народзе, таму яны не ведаюць пра што пісаць, шукаюць тэм і сюжэтаў, гавораць аб нейкіх «літаратурных знаходках» і сядзяць макам на здрабнеласці расейскай савецкай літаратуры. Для іх калгаснік - гэта той самы мужык, які толькі згаліў бараду, а не чалавек, дзе, хто мае вочы, убачыць і знойдзе і Эжэні Грандэ, і Івана Карамазава, і Андрэя Балконскага, і таго, хто не стаў яшчэ літаратурным персанажам, але ўжо стаў героем Савецкага Саюза. У вялікай літаратуры персанажы маюць сваю біяграфію. А каб пісаць біяграфіі людзей, трэба ведаць, што народ - гэта мільёны індывідуальнасцей, кожны з сваім індывідуальным абліччам і лёсам, хоць і падначаленымі аднаму закону жыцця - нацыянальнаму і дзяржаўнаму. Чамусьці пасля кнігі К. Федзіна я пачаў думаць пра з'яву невядомую і чужую ўсяму таму, што ў той кнізе: я думаю пра вечнае сваё, пра Францішка Багушэвіча. Кожная тая кніга добрая, калі яна ўзбівае чалавека на сталыя і важныя думкі.