Упартыя і смелыя, творчыя і актыўныя, адчайныя і свавольныя: прайдзі тэст і даведайся, хто ты з адметных беларусак

Беларусь

Першая ў гісторыі Рэчы Паспалітай жанчына-лекарка, аўтарка мемуараў «Авантуры майго жыцця».

Саламея Пільштынова (Русецкая)

(1718 — пасля 1760)

Першая ў Вялікім Княстве Літоўскім жанчына-драматург, заснавальніца прыдворнага тэатра ў Нясвіжы.

Францішка Уршуля Радзівіл

(1705–1753)

Стваральніца і першая дырэктарка Нацыянальнага мастацкага музея. З настойлівасцю дэтэктыва расшуквала "беларускі след" у жывапісных палотнах і любой цаной вяртала іх на радзіму. 

Алена Аладава

1907-1986

Хто ты з адметных беларусак?

У пошуках вытокаў беларускай літаратуры зазіраем на тысячу гадоў назад

Сярэднявечча

У другой частцы цыкла пра старажытнабеларускую літаратуру даведаемся пра камерцыйную жылку Францыска Скарыны і пра пагрозу ісламізацыі як сапраўдны сэнс «Песні пра зубра»

Рэнесанс

Калі Рэнесанс паказвае чалавека ідэальным, то Барока паказвае чалавека такім, якім ён ёсць.

Эпоха, у якой корань беларускай расцярушанасці, спрэчкі між каталікамі, праваслаўнымі і ўніятамі і манах, які прывозіць у Маскву небяспечныя веды і нармальную паэзію.

А яшчэ езуіты на Беларусі, першая ВНУ і чаму «рускія» – гэта праваслаўныя, «палякі» – гэта каталікі.

Здавалася б, прычым тут Купала?

Барока

Жаночыя галасы і жывая народная мова. Што яшчэ з'яўляецца ў нашай літаратуры на сконе Рэчы Паспалітай, разбіраемся ў заключнай частцы цыкла.

Асветніцтва

Беларуская літаратура ад Сярэднявечча да Асветніцтва

Старажытнабеларуская літаратура

Рэч Паспалітая

Літаратура

Звычайна даследчыкі датуюць Асветніцтва сярэдзінай XVIII стагоддзя, але ўжо ў 1740-х гадах назіраюцца асветніцкія тэндэнцыі. Мне падабаецца думка галандскага літаратуразнаўцы Ганса Яна Ёханэса, які спецыялізуецца на XVIII стагоддзі: «зусім не абавязкова патрэбны развіты фондавы рынак, каб узнікалі літаратурныя шэдэўры». Гэта абсалютная праўда: наадварот, крыніцай натхнення магла стацца тая ж самая крызісная сітуацыя, якую мы назіраем у XVIII стагоддзі. Дзяржава развальваецца, і апошні кароль Рэчы Паспалітай, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, на жаль, давёў гэты працэс да лагічнага завяршэння: усё скончылася трыма падзеламі Рэчы Паспалітай. Але насамрэч ці не сталася гэта для многіх крыніцай натхнення? Меркавалі так: «у грамадстве няма ніякай гармоніі, крызіс палітычны, крызіс эканамічны. Давайце паспрабуем стварыць гарманічны свет хаця б у межах мастацтва, у межах прыгожага пісьменства, паспрабуем навучыць канкрэтнага чалавека нейкім добрым рэчам, бо дзяржава праявіла сваю поўную бездапаможнасць у тым, каб паказваць чалавеку пазітыўныя стратэгіі». Магчыма, менавіта на гэтым грунце і ўзнікае Асветніцтва. 

Менавіта ў эпоху Асветніцтва ў беларускай літаратуры смела і эмансіпавана заяўляе пра сябе жанчына. Самая вядомая жанчына ў нашым XVIII стагоддзі — княгіня Францішка Уршуля Радзівіл, якая ў Нясвіжы, у сярэдзіне XVIII стагоддзя заснавала ўласны прыдворны тэатр. А была яшчэ жанчына-авантурыстка, якая пакінула свае мемуары: Рэгіна Саламея Пільштынова з Русецкіх. Гэта жанчына, якая паехала за сваім мужам у Турцыю, занялася лекарскай практыкай, не маючы спецыяльнай адукацыі, потым перапрадавала аўстрыйскіх ваеннапалонных — усяго ў яе было іх пяцёра, за чатырох яна атрымала выкуп, а за пятага ніяк не магла атрымаць, і, каб дабро, што называецца, не прападала, яна пайшла за яго замуж. Вось такія фантастычныя гісторыі прад’яўляе нам менавіта XVIII стагоддзе — і гэта сапраўды была абсалютна ўнікальная эпоха, непадобная да старажытнага пісьменства. 

Мы адразу адчуваем, што гэта ўжо пачатак новай літаратуры. І менавіта ў гэтую эпоху з’яўляецца даволі шмат помнікаў на той мове, якую з нацяжкай можна ўжо назваць беларускай. Гэта не старабеларуская мова летапісаў XVI стагоддзя, а нараджэнне беларушчыны. Тым не менш мы павінны добра ўсведамляць, што ў XVIII стагоддзі нельга казаць пра наяўнасць чыстай мовы — ні польскай, ні беларускай. Лацінская мова — гэта іншая справа, яна заставалася ў сваіх класічных формах, якія былі выпрацаваныя яшчэ ў часы Старажытнага Рыма. І, дарэчы, лацінская паэзія на нашых землях развівалася ўсё гэтак жа плённа, у адрозненне ад астатняй Еўропы. Ні ў Францыі, ні ў Германіі таго часу мы практычна не знойдзем лацінамоўнага пісьменства. У нас гэтую традыцыю падтрымлівалі езуіты, таму і Міхал Карыцкі са сваёй паэмай «Птушыны сойм», і Францішак Князьнін, які пісаў і на лацінскай, і на польскай мовах, — гэта паэты рэальна чытабельныя, і менавіта ў XVIII стагоддзі з’яўляецца чытач у нашым сённяшнім разуменні. 

З’яўляецца літаратура на беларускай мове, на той мове, на якой беларусы рэальна размаўлялі ў XVIII стагоддзі: мяшаная, беларуска-польская, але ўжо жывая, насычаная праблематыкай, актуальнай для свецкага чалавека. З’яўляецца ананімная паэзія. Яе яшчэ правільна называць «песенна-інтымная лірыка». Наогул, у XVIII стагоддзі мастацтва было сінкрэтычным. Гэта значыць, што літаратура была неадрыўная ад музыкі, ад выяўленчага мастацтва. Песенна-інтымная лірыка — гэта якраз такі феномен, які паказвае, наколькі цесна ў XVIII стагоддзі суіснавалі музычнае мастацтва і паэтычнае. Адзін з найбольш цікавых ананімных зборнікаў — гэта зборнік «Куранты», які ўпершыню быў адшуканы брытанскім славістам Арнольдам Мак-Мілінам, і там паэтычныя тэксты суправаджаюцца нотнымі партытурамі. Гэта ўжо не нешта сівое, старажытнае, сухое і нецікавае, гэта жывая паэзія.

Літаратура максімальна набліжаецца да жыцця чалавека, прычым да яго інтымнага жыцця. Гэтая тэма выразна прадстаўлена і ў творчасці Францішкі Уршулі Радзівіл, і нават суровыя езуіты ўжо ўспамінаюць пра тое, што ёсць свет чалавечых пачуццяў. Ва ўсякім разе, у Францішка Князьніна мы знаходзім шмат элегій, у якіх гучаць і настальгія, і сяброўскія пачуцці. 

Менавіта эпоха Асветніцтва падводзіць нас да разумення такога вельмі важнага, этапнага твора, як «Энеіда навыварат». Адкуль яна ўзялася ў XIX стагоддзі? На маю думку, гэта твор трэба расцэньваць як феномен так званага «доўгага XVIII стагоддзя». У іншых літаратурах творы такога кшталту, а менавіта літаратурныя травесціі, з’явіліся не пазней за XVIII стагоддзе. Украінская «Энеіда» Катлярэўскага з’явілася напрыканцы XVIII стагоддзя. Тое, што ў нас такі твор з’явіўся трошкі пазней, — нічога страшнага, але ён мае адносіны яшчэ да той эпохі, эпохі Асветніцтва, калі многае ў старым пісьменстве ўжо крытычна пераасэнсоўваецца. А што такое крытычнае пераасэнсаванне ў літаратуры? Што адбываецца, калі мы, напрыклад, крытычна пераасэнсоўваем свой гардэроб? Тое ж самае адбываецца і ў літаратуры: яна пераапранаецца. Ёй трэба адмовіцца ад многіх старых рэчаў. Вельмі шмат таго, што даследчыкі называюць парадыйна-сатырычным у літаратуры XVIII стагоддзя, насамрэч можа такім не з’яўляцца. Не абавязкова ва ўсіх спробах такога кшталту бачыць пародыю і сатыру, гэта можа быць проста гумар, спроба свежым вокам паглядзець на штосьці традыцыйнае, што ўжо сталася старамодным, што замаруджвае літаратурнае развіццё. І ў гэтым сэнсе эпоха Асветніцтва стварыла падмурак для наступнага развіцца літаратуры, для з’яўлення такіх буйных постацей у нашым пісьменстве, як Ян Чачот і Адам Міцкевіч.