Другая частка палескага гласарыя – працяг нашай спробы зразумець гэты таямнічы рэгіён, дзе куст – гэта дзяўчына, а дзевачка – камень, дзе проста пад нагамі можна напаткаць скарбы гісторыі і прыроды, а над галавой пачуць голас птушынага цара.

Палессе

Гісторыя

Лінгвістыка

Архаічны абрад, уласцівы толькі тэрыторыі былога Турава-Пінскага княства. Куст (менавіта ў мужчынскім родзе) – гэта прыбраная з ног да галавы – «коб не выдно було» – галінкамі клёну дзяўчына. Кустом яна завецца зусім не па знешнім падабенстве (паляшук хутчэй скажа «корч» ці «карчы»), куст – гэта род, сям’я. Прыбраная «Кустом» дзяўчына на працягу ўсяго абраду застаецца маўклівай, бо належыць не свету жывых, а свету продкаў. Такі сабе палескі Midsommar, толькі адзначаецца не ў час сонцастаяння, а раней – пасля Сёмухі. Як і іншыя святы гэтага цыклу – выключна жаночая справа. «Дзявочае войска» наведвае кожны двор у вёсцы, спяваючы хвалу гаспадарам і просячы пачастунку – падобна да калядоўшчыкаў ці валачобнікаў.

Заходнепалеская мікрамова

У беларускай мове вылучаюць два дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Заходнепалескія гаворкі ў апошні не ўваходзяць – гэта асобная група: тут вы не пачуеце прывычнага дзекання, цекання і акання, а некаторыя рысы не ўласцівыя ані беларускай, ані ўкраінскай мовам. Таксама ўжываюцца назвы «брэсцка-пінскія гаворкі» і «загародскія гаворкі» – па назве раўніны.

Мікрамова – тэрмін славянскага мовазнаўства, які ўжываецца ў дачыненні да дыялектаў, на якіх створаны літаратурныя творы. Заходнепалескія рысы ў пісьмовых помніках фіксуюцца ледзь не з XVI стагоддзя, але найранейшы захаваны да нашых часоў твор – верш лекара і дэмакрата Франца Савіча «Там блізко Пиньска» (аўтар, дарэчы, меў варты баёпіка лёс і стаў прататыпам персанажа апавядання «Душа не ў сваім целе» Яна Баршчэўскага). Палескі буквар быў выдадзены яшчэ ў 1906 годзе. З больш грунтоўнага па-заходнепалеску можна пачытаць, напрыклад, «Новы запавет» у перакладзе Фёдара Клімчука і зборнік прозы Аляксея Дзікавіцкага «Оньдэ» (2021).

Унікальная традыцыя, абмежаваная Лельчыцкім раёнам (вёскі Данілевічы і Баравое). Цалкам жаночая гісторыя: невялічкі каменны крыж, які быццам расце з зямлі – гэта не крыж, а дзяўчынка, абернутая ў камень неасцярожнымі словамі маці. Займаюцца падтрыманнем традыцыі шанавання камянёў таксама выключна жанчыны. Ставяцца да «дзевачкі» як да жывой: пра яе клапоцяцца, яе апранаюць у фартушкі, хусткі і стужкі, ёй прыносяць падарункі – пацеркі, цукеркі, часам грошы, ёй спяваюць і ёй давяраюць таямніцы.

Перад Вялікаднем старыя ахвяраванні спальваюць. У адрозненне ад іншых каменных крыжоў, якія, хутчэй за ўсё, проста «перакваліфікаваліся» з паганскіх святынь у хрысціянскія і сталі аб’ектамі паломніцтва, каменныя дзевачкі ў першую чаргу сімвалічны напамін пра патрэбу кожнай жывой душы ў спагадзе і дараванні.

Саламяныя царскія брамы

Такога няма нідзе – па-за Беларуссю, а дакладней Драгічынскім і Кобрынскім раёнамі, падобных выпадкаў прымянення саломкі для манументальна-дэкаратыўных твораў, а не прадметаў побыту ці ўпрыгажэнняў, знайсці немагчыма.

Палешукі пачалі аздабляць царкоўныя інтэр’еры «беларускім золатам» напрыканцы XVIII стагоддзя. Да нашага часу захаваліся тры брамы пачатку ХІХ стагоддзя: дзве з іх можна ўбачыць у Нацыянальным мастацкім музеі, адну – у Гродне. Вышынёй яны больш за два метры і нагадваюць тонкія залатыя карункі.

«Сон» выглядае вельмі прывабна: ліловыя званочкі на пушыстай сцябліне, але чапаць яго не рэкамендуецца – першацвет занесены ў Чырвоную кнігу. Навуковая назва – прастрэл шыракалісты (лац. Pulsatilla patens) ці больш паэтычна – сон раскрыты. Згодна з павер’ямі, пакладзеная пад падушку, гэта кветка сапраўды дапамагала раскрываць значэнне сноў. З аднаго боку, расліна небяспечная, бо мае снатворныя ўласцівасці і магла выкарыстоўвацца для злых чараў. З іншага боку, на Тураўшчыне яе звалі «Божай Мацеры сон» – але пад гэтай назвай маглі хавацца і іншыя расліны. Яшчэ адна магчымая матывацыя назвы – анемоны, да якіх адносіцца і прастрэл, на ноч апускаюць кветкі долу, нібы схіляюць галоўкі, заснуўшы.

Рэха міжваенных часоў, якое можна пачуць пад коламі ўласнага аўтамабіля, калі выправіцца на Заходняе Палессе. Шасцігранная дарожная плітка, названая па прозвішчы вынаходніка – інжынера Уладзіслава Трылінскага, выраблялася ў Брэсце і Пінску. Найбольшы захаваны ўчастак – пяць кіламетраў шашы пад Пінскам.

Цар-птушка, якую лёгка пазнаць па яркім аранжавым апярэнні і «кароне» – вялікім чорна-белым чубе. Згодна з міфам, удод быў пакараны за амбітнасць: хацеў быць не проста царом, а птушыным богам, таму і носіць карону як напамін – ведай сваё месца, а да таго ж смярдзіць (хваставыя залозы ўдодаў сапраўды вырабляюць вадкасць з рэзкім пахам – гэта абарончы механізм). Крык удода – яшчэ адно папярэджанне: гучыць амаль як «Худа тут, худа тут!» Карацей, птушка, якая цэніць асабістую прастору – як і кожны паляшук. Сустрэць удода можна не толькі на Палессі, але тут від найбольш распаўсюджаны. Ехаць на поўдзень варта і дзеля такіх рэдкіх крылатых гасцей, як белая сініца і вялікі арлец, – іх вы дакладна больш нідзе ў Беларусі не ўбачыце.

Палескі гласарый. Частка 2

У Беларусі ёсць два моры – Мінскае і Герадотава. На тым моры жывуць цмокі, а па яго ўзбярэжжы можна пракаціцца на драўляным ровары. Казка? Не, Палессе! Наш гласарый дапаможа табе разабрацца ва ўсіх фішках гэтага таямнічага рэгіёна і раскрые яго сакрэты!

Беларусь

Шыйнае ўпрыгожанне ў выглядзе бісернай стужкі, элемент неглюбскага строю. Гарлячкі накшталт тых, што зараз плятуць на замову майстрыцы з «Інстаграма», насілі толькі ў Веткаўскім раёне. На суседняй Брагіншчыне бісер нашывалі на стужку з тканіны, часам замацаваную на лубяной аснове, і зашпільвалі на гузік. Карацей, Мележава Ганна гарлячку дакладна не насіла. Гарлячка была першым упрыгожаннем, якое дазвалялася дзяўчыне-падлетку, і вырабляла яго кожная самастойна. Далучыцца да традыцыі проста: дзякуючы дбанням Веткаўскага музея можна наведаць адзін з рэгулярных 

 у Гомелі або паглядзець 

Узвышша ля Кажан-Гарадка, што на Лунінеччыне. Яна ж Авідава гара – бо, згодна з легендай, менавіта тут пахаваны рымскі паэт-выгнаннік Публій Авідзій Назон. Па іншай версіі, паэт быў высланы да берагоў Чорнага мора і знайшоў прыстанак у горадзе Томіс (цяперашняя Канстанца ў Румыніі). Уладзіслаў Сыракомля ў вершы «Авідзій на Палессі» адпраўляе свайго героя больш пакручастым шляхам: 

Хай праедзе паэт на Эўксінскае мора. / Не навучыцца там празаічнае мовы, / Дык у Пінск на барліне адпраўце яго вы, 

– а месцам спачыну называе Давыд-Гарадок (Столінскі раён). Легендзе пра Відушаву гару як месца пахавання выбітнага паэта давяраў і Адам Міцкевіч. Калі пагаджаецеся з паэтамі, можаце смела лічыць Авідзія ганаровым палешуком. А іншыя цікавыя беларускія легенды знойдзеце на нашай 

Легендарнае і даўно зніклае мора – або проста гіпербала, якой старажытнагрэчаскі гісторык Герадот апісаў вясновы разліў Прыпяці. Насельнікамі гэтага краю ён лічыў неўраў, якія нібыта ўмелі перакідвацца ў ваўкоў. Па сведчаннях Адама Кіркора, у ХІХ стагоддзі палешукі ўсё яшчэ знаходзілі ў пойме ракі якары і невялікія караблі. Як бы там ні было, у многіх мясцінах Палесся да ХХ стагоддзя самым надзейным транспартам быў човен, а воднымі шляхамі можна было дабрацца да цяперашніх Гданьска і Калінінграда.

Рэшткі астраўной цывілізацыі, якую апісваў Мележ і якая знікла ў выніку асушэння балот. Да 80-х гадоў не было ніякае дарогі, якая б злучала Кудрычы з вялікім светам, а асноўным транспартам у кожнай сям’і быў човен. Стрэхі з чароту, мясцовыя традыцыі бортніцтва і рыбалоўства – 90 гадоў таму гэта прыцягнула ўвагу Луізы Бойд, амерыканскай вандроўніцы, якая зрабіла сотні здымкаў падчас сваёй экспедыцыі па Пінскім Палессі. У ХХІ стагоддзі Кудрычамі зацікавіліся і еўрапейскія, і беларускія турысты – але мары апошніх жыхароў вёскі пра музей пад адкрытым небам пакуль не спраўдзіліся.

Гэты цуд інжынернай думкі можна ўбачыць у Музеі беларускага Палесся, што ў Пінску. Зрабіў яго жыхар вёскі Багданаўка ў 1931 г. Кажуць, падобны веласіпед змайстраваў сабе Іван Мележ, калі быў школьнікам. Пераняў узор ці прыдумаў сам – хто ведае.

Згодна з беларускай міфалогіяй, цмок жыве ў балоце ці моры, то дзе ж яму вадзіцца, як не на Палессі? Насамрэч выявы цмокаў на ліштвах – матыў, распаўсюджаны па ўсёй Беларусі. Але, магчыма, растуць яго ногі (ці хутчэй лапы) з Гомельшчыны. У XVІІ стагоддзі князь Міхал Казімір Радзівіл, гомельскі стараста і падканцлер ВКЛ, за дамашняга гадаванца меў сапраўднага кракадзіла. Ці не яго падабенства ахоўвае шматлікія вокны і брамы Гомельшчыны? Схаваліся цмокі і на старонках рукапіснага Евангелля з Веткі. Выявы цмокаў ці вужоў сустракаюцца таксама на вільчыках хат Піншчыны і Лунінеччыны.

Яшчэ адна магчымая крыніца паданняў пра беларускіх цмокаў. Мае вельмі доўгі для чарапахі хвост (да трох чвэрцяў даўжыні панцыра) і вострыя кіпцюры, чорны панцыр і чырвоныя або бурыя вочы. Адзіны прадстаўнік чарапах у дзікай прыродзе Беларусі. Сустракаецца выключна на поўдні краіны – сапраўдная паляшучка. Від занесены ў Чырвоную кнігу. Убачыць балотную чарапаху можна ў Спораўскім заказніку (Бярозаўскі раён).