Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Беларускае кіно

Беларусь

СССР

БССР

Беларускі паэт, драматург, перакладчык, класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Іван Луцэвіч.

Янка Купала

1882–1942

Беларускі паэт, празаік, драматург, крытык, публіцыст, перакладчык, педагог, грамадскі дзеяч. Класік беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы. Сапраўднае імя – Канстанцін Міцкевіч.

Якуб Колас

1882–1956

Беларускі экзістэнцыяліст, сумленне нацыі

Васіль Быкаў

1924–2003

Уладзімір Караткевіч

(1930–1984)

Кіно

XX стагоддзе

1960-я

Шасцідзясятыя гады ХХ ст. сталі ключавымі ў пасляваенным развіцці беларускага кінематографа. Менавіта гэта дзесяцігоддзе адзначана прыходам новага пакалення беларускіх кінатворцаў, якіх па аналогіі з літаратарамі называюць 

 Да іх адносяцца В. Тураў, Р. Віктараў, Б. Сцяпанаў, І. Дабралюбаў, В. Чацверыкоў, Я. Ігнацьеў і інш. Гэта пакаленне імкнулася да адлюстравання ў карцінах сучаснасці, арыентуючыся на густ і ўспрыманне актуальнага гледача.

Адной з самых паспяховых карцін беларускай кінематаграфіі стала экранізацыя эпічнай трылогіі Якуба Коласа «‎На ростанях». Стварэннем кінадылогіі 

«Першыя выпрабаванні»

 (1960, 1961) па матывах твора заняўся знаны рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, аўтар карцін «У агні народжаная», «Першы ўзвод», «Шукальнікі шчасця», «Канстанцін Заслонаў», «Масква-Генуя».

Кадр з фільма «Першыя выпрабаванні». Лабановіч (у цэнтры) – Э. Ізотаў, Есып (справа) – А. Ільінскі

Шырокі часавы і прасторавы ахоп трылогіі, адсутнасць акрэсленага сюжэту – усё супярэчыла канонам кінавытворчасці, замінала дасягнуць вострасюжэтнасці. Калі б не ўпартасць паэтаў Аркадзя Куляшова і Максіма Лужаніна, раман народнага пісьменніка БССР так ніколі і не знайшоў бы свайго месца ў кінематографе. Да таго ж экранізацыя была праблематычнай і праз нежаданне аўтара «перасаджваць дрэва з разгалінаванымі каранямі на іншую глебу». Напрыклад, на экранізацыю паэмы «Рыбакова хата» Колас наогул не даў згоды. Пасля смерці пісьменніка ў 1956 г. яго сын, Даніла Міцкевіч, афіцыйным лістом у кінастудыю «Беларусьфільм» дазволіў здымаць фільм па матывах трылогіі.

Экранізацыя поўнілася аўтарскімі адступленнямі ад літаратурнага твора, якія некаторыя крытыкі характарызавалі як «недазволеныя свавольствы». Усё гэта рабілася дзеля адаптацыі занадта нелінейнага, аб’ёмнага рамана да кінаформы. Так, звышідэяй карціны стала дэманстрацыя росту самасвядомасці сельскай інтэлігенцыі пад уплывам рэвалюцыйных ідэй, таму Лабановіч мэтанакіравана «падштурхоўваецца» да збліжэння з сацыял-дэмакратызмам. Псіхалагізм арыгіналу наўмысна парушаецца і ў любоўнай лініі пратаганіста: кінематаграфічны Лабановіч, напрыклад, уступае ў фіктыўны шлюб з настаўніцай Андросавай, пазней закладае яе хату на патрэбы рэвалюцыі, а ў апошняй сцэне яны разам «становяцца на шлях рэвалюцыйнай дзейнасці». Такая ператрактоўка сюжэтных ліній рамана «На ростанях» выклікала абурэнне беларускіх літаратуразнаўцаў.

Кадр з фільма «Цераз могілкі» 

Дзве розныя па літаратурнай аснове і мастацкіх прынцыпах пастаноўкі ажыццявіў у 1960-я гг. рэжысёр Віктар Тураў. У 1965 г. ён выпусціў сваю дэбютную стужку 

 паводле аднайменнай аповесці пісьменніка і кінадраматурга Паўла Ніліна (1908–1981), прысвечанай самаахвярным беларускім падлеткам-партызанам.

Больш шырока стан людзей, што зведалі нямецкую акупацыйную ўладу, Тураў паказаў у экранізацыі дылогіі Алеся Адамовіча (1927–1994) «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», якая атрымала агульную назву 

. Фільм, як і раман, пачынаецца з даволі вядомага эпіграфа, прысвечанага маці пісьменніка: «У вайны не жаночае аблічча».

Творы Васіля Быкава ў плане візуальнага ўвасаблення выявіліліся самымі няпростымі для кінематаграфістаў. Мала было механічна праілюстраваць фабулу, трэба было знайсці спосаб прадставіць на экране ўнутраныя маналогі, што патрабавала вялікага мастацкага досведу. Толькі ў савецкі час па творах пісьменніка было створана 

 11 з іх экранізавана на «Беларусьфільме», астатнія на цэнтральных студыях кшталту «Масфільма» і «Ленфільма».

Кадр з фільма «Трэцяя ракета» 

Дэбютнай экранізацыяй Быкава стала карціна 

 (1963) рэжысёра Р. Віктарава паводле аднайменнай аповесці. Сцэнарыстам фільма выступіў сам пісьменнік. Думка пра невыноснасць, амаральнасць вайны працінае ўсю стужку, як, зрэшты, і ўсе экранізацыі твораў Быкава, асабліва фільм «Пастка» (1966) рэжысёра Л. Мартынюка і міні-серыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975) рэжысёра А. Карпава.

Кадр з фільма «Жыццё і ўзнясенне Юрася Братчыка» (дзве эпізадычныя ролі – ксяндза і татарына – сыграў сам аўтар рамана)

Спрабавалі экранізаваць і Уладзіміра Караткевіча. Першыя спробы – дзве кароткаметражныя карціны: «Сведкі вечнасці» (1964) рэжысёра А. Забалоцкага пра дубоў-асілкаў і «Памяць каменю» (1966) рэжысёраў В. Нікалаева і Ю. Цвяткова пра помнікі дойлідства як неад’емную частку памяці. Але іх з нацяжкай можна назваць экранізацыямі твораў, гэта хутчэй кінанарысы.

Адцэнзураваны і моцна скарочаны, фільм так і не дайшоў да гледачоў. Толькі ў 1989 г. ён быў рэабілітаваны і рэкамендаваны для паказу ўжо з першапачатковай назвай – 

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Гістарычнасць сюжэтных падзей цікавіла кінастваральнікаў менш, чым узнаўленне фарсавага відовішча на экране, таму твор, набліжаны да сучаснасці, выклікаў жорсткае незадавальненне як партыі, так і крытыкаў. Адам Мальдзіс у сваёй кнізе «Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» адзначае:

Галоўны сатырык белліту

Кандрат Крапіва

(1896–1991)

Матэрыял часова даступны толькі на рускай мове

Мы выправім гэта найбліжэйшым часам. Прабачце за нязручнасці.

Гісторыя

1920-я

Не сакрэт, што кінематограф, ператварыўшыся з неверагоднага відовішча і забавы ў паўнавартасны від мастацтва, сродак ідэалагічнага і эстэтычнага ўплыву, так ці іначай звяртаўся да літаратуры як асновы для сваіх сюжэтаў. І літаратура ахвотна ішла насустрач маладому, нясталаму кіно, у некаторых выпадках утвараючы ўдалы сімбіёз. Так, толькі ў час да Кастрычніцкай рэвалюцыі было зроблена каля 

 экранізацый твораў Льва Талстога, а сам пісьменнік неаднаразова сцвярджаў:

У той час як Жорж Мельес учыніў рэвалюцыю ў сферы мантажу і спецэфектаў, Дэвід Грыфіт распачаў вытворчасць мастацкіх фільмаў, у Германіі квітнеў экспрэсіянізм у кіно, беларускі кінематограф толькі зараджаўся: у 1924 г. быў створаны трэст «Белдзяржкіно». Зірнем, як увасобіліся літаратурныя творы на экране і ці існуе беларуская кінатрадыцыя.

Даваенны этап развіцця беларускага кіно ставіў перад сабой пераважна дзве задачы: ідэалагічную і асветніцкую. Таму не дзіва, што і літаратурная аснова абіралася адпаведная.

Афіша фільма «‎Лясная быль»‎ 

Так, афіцыйна першая, як яе тады называлі, беларуская 

 была знятая паводле аповесці «‎Свінапас‎» Міхася Чарота, члена літаратурнага аб’яднання «‎Маладняк». З яго аповесці і паўстала вядомая карціна «‎

(1926). Увесь савецкі пласт беларускага кіно выпускала выключна адна студыя – «‎Савецкая Беларусь‎» (з 1946 г. – «‎Беларусьфільм»).

Сюжэт карціны амаль дубліруе падзеі, апісаныя ў аповесці Міхася Чарота. Савецка-польская вайна 1919–1921 гг., змаганне беларускіх легіянераў з ненавісным ворагам, карціны роднай прыроды і, урэшце, выгнанне захопнікаў – усё гэта знайшло адлюстраванне на стужцы. Да другой асаблівасці «‎Лясной былі» можна аднесці кароткую экспазіцыю: у адрозненне ад пісьменніка, які няспешна ўводзіць у сюжэт Грышку-свінапаса, яго бацьку Лявона ды іншых персанажаў, Юры Тарыч наўмысна ці праз эканомію стужкі пераходзіць адразу да імклівага тэмпу прыгодніцкага кіно. Патрыятычны пафас, узнаўленне гістарычных падзей у палярызаваным святле «‎дабро-зло», дзе дабро – гэта чырвонаармейцы, а зло – агрэсіўныя і бязлітасныя палякі, таксама прысутнічае.

https://www.youtube.com/watch?v=_HugEsAti0w

Першым беларускім фільмам магла лічыцца стужка 

, знятая «Белдзяржкіно» на базе маскоўскай кінастудыі. Фільм здымаўся адначасова з «Лясной быллю», прычым вытворчасць «Прастытуткі» была завершаная раней. А вось з прэм'ерай Тарыч апярэдзіў канкурэнта, таму менавіта «Лясная быль» увайшла ў гісторыю як першы мастацкі фільм, зняты ў Беларусі. Тым не менш, у свой час «Прастытутка» мела поспех, шмат у чым абумоўлены правакацыйнай назвай і вострасацыяльнай тэматыкай, і дазволіла трэсту «Белдзяржкіно» займацца здымкамі і надалей.

https://www.youtube.com/watch?v=DKmNUfjY0g4

Наступныя экранізацыі твораў беларускай літаратуры гэтага перыяду не былі настолькі рэвалюцыйнымі, яны прытрымліваліся таго ж тэматычнага накірунку і культурнай традыцыі:

Кадр з фільма «‎Палескія рабінзоны»

Апрача беларускай прозы, першаасновай карцін у беларускім кінематографе нярэдка служылі творы рускіх пісьменнікаў. Так, паспяховымі сталі аднайменныя экранізацыі твора Юрыя Тынянава (савецкі пісьменнік, 1894–1943) 

 рэжысёра Аляксандра Файнцымера – кінафарс пра часы імператара Паўла І, і твораў Антона Чэхава 

Неўзабаве беларуская кінавытворчасць была перарваная Другой сустветнай вайной, якая зрабіла немагчымымі творчыя захады ў сферы кінамастацтва. Фільмы, за выпуск якіх стала адказваць Цэнтральная студыя дакументальных фільмаў, адпаведна, тэматычна звузіліся. Так, сярод стужак ваеннага часу найбольш распаўсюджанымі былі фрагменты спектакляў, народных танцаў, якія складалі так званыя ваенныя кіначасопісы.

На гэтым фактычна завяршаецца першы, станаўленчы этап беларускага кінематографа. Пасля вызвалення Мінска ў сталіцу пачалі вяртацца здымачныя групы, і на працягу наступных 25 гадоў вытворчыя цэхі і здымачны павільён размяшчаліся ў будынку касцёла святых Сымона і Алены (Чырвонага касцёла). 

Мікіта Баравік