Два класікі беларускай літаратуры, народныя паэты, альбо два вусатыя дзядзькі з аднолькавымі ініцыяламі? Абодва нарадзіліся ў маляўнічых кутках нашай радзімы, абодва пісалі вершы і паэмы, якія ў школе вучаць на памяць. Паспрабуем усё ж разабрацца, чым яны адрозніваюцца як пісьменнікі  –спасцігнуць тое, чаго не пабачыш на партрэтах, пра што не прачытаеш у біяграфіях.  


Belarus

Belarusian poet, playwright, translator, classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Ivan Łucevič.

Janka Kupała

1882–1942

Belarusian poet, prose writer, playwright, book critic, publicist, translator, teacher, public figure. A classic of Belarusian literature, one of the founders of modern Belarusian literature and Belarusian literary language. Birth name Kanstancin Mickievič.

Jakub Kołas

1882–1956

Literature

Poetry

Праблемы з вызначэннем аўтараў паэм «Сымон-музыка» і «Курган», ламанне галавы над тым, хто ж напісаў верш «Спадчына», сапраўдны ступар перад «Новай зямлёй». Янка Купала і Якуб Колас – беларускія пісьменнікі, вядомыя, бадай, кожнаму. Але нягледзячы на гэта, часта бывае складана вызначыць, хто ёсць хто. Ужо нават міф складваецца пра блытаніну класікаў. Дык як жа адрозніць такіх падобных (розных!) пісьменнікаў?

Пачаць, напэўна, варта з 

І Купала, і Колас пісалі вершы, прысвечаныя праблемам грамадства, бо ў часы нашаніўства сацыяльнае і нацыянальнае становішча беларусаў было адной з найважнейшых тэм у літаратуры. Але і ў творах, прысвечаных «долі беларуса», можна выразна ўбачыць розніцу паміж паэтамі. Яна – у 

настроі вершаў і ў шляхах вырашэння праблемы.

Тут бачна, што паэты па-рознаму падыходзілі да вырашэння надзённых для іх пытанняў: паступовы, «рэфарматарскі» шлях Коласа і рэзкая, «рэвалюцыйная» барацьба Купалы.

Вельмі важны складнік верша – 

рытм, афармленне ў радкі і строфы

Рытміка ўплывае на пачуццёвае ўспрыманне верша, дазваляе неабходным чынам размясціць акцэнты. Да выкарыстання 

, даўжыні радка як да сродкаў стварэння настрою верша паэты падыходзілі па-рознаму.

Розніца паміж пісьменнікамі прасочваецца і ў 

падыходзе да адлюстравання рэчаіснасці

ўласнай ролі як творцы 

заўсёды важнае для пісьменніка.

Якуб Колас і Янка Купала, аб’яднаныя агульным гістарычным кантэкстам, адрозніваюцца мастацкім асэнсаваннем, спосабам адлюстравання рэчаіснасці.

 – пісьменнік-рэаліст, уважлівы да дэталей знешняга свету, майстар пейзажнай лірыкі, прыхільнік строга вытрыманага рытму. Выйсце са складанай сітуацыі паэт бачыць у паступовым самаўдасканаленні.

 – рамантык, сімваліст, які абвастрае пачуцці, эксперыментуючы з вершаваным радком. Ён у ролі паэта-прарока прапануе рашэнне нацыянальных праблем праз актыўнае і неадкладнае змаганне, чакаючы ад беларусаў, што на заклікі яны адкажуць дзеяннем.

Беларускія блізняты: як не блытаць Купалу і Коласа

У пошуках вытокаў беларускай літаратуры зазіраем на тысячу гадоў назад

Сярэднявечча

У другой частцы цыкла пра старажытнабеларускую літаратуру даведаемся пра камерцыйную жылку Францыска Скарыны і пра пагрозу ісламізацыі як сапраўдны сэнс «Песні пра зубра»

Рэнесанс

Калі Рэнесанс паказвае чалавека ідэальным, то Барока паказвае чалавека такім, якім ён ёсць.

Эпоха, у якой корань беларускай расцярушанасці, спрэчкі між каталікамі, праваслаўнымі і ўніятамі і манах, які прывозіць у Маскву небяспечныя веды і нармальную паэзію.

А яшчэ езуіты на Беларусі, першая ВНУ і чаму «рускія» – гэта праваслаўныя, «палякі» – гэта каталікі.

Здавалася б, прычым тут Купала?

Барока

Жаночыя галасы і жывая народная мова. Што яшчэ з'яўляецца ў нашай літаратуры на сконе Рэчы Паспалітай, разбіраемся ў заключнай частцы цыкла.

Асветніцтва

Belarusian literature from the Middle Ages to the Enlightenment

Old Belarusian literature

Polish–Lithuanian Commonwealth

Рэлігійны дзеяч і паэт

Simiaon Połacki

1629-1680

History

Baroque

Барока на Беларусі збліжаецца з еўрапейскім барока па часе, таму што еўрапейскае барока — гэта пераважна другая палова XVI стагоддзя, і ў нас ужо ў 80-х гадах XVI стагоддзя барока спадарожнічае Рэнесансу, пераплятаюцца рэнесансныя і барочныя тэндэнцыі. Перадусім гэта назіраецца ў лацінамоўнай паэзіі. У гэты час з’яўляецца больш за ўсё лацінамоўных твораў, напрыклад, «Радзівіліяда», гераічны эпас Вялікага Княства Літоўскага. Трэба адзначыць, што менавіта ў эпоху барока асабліва выразна заўважаецца супрацьстаянне дзвюх асноўных традыцый, звязаных з нашымі дзвюма асноўнымі канфесіямі, праваслаўем і каталіцызмам.

Каталіцкая культурная парадыгма развіваецца паводле заходнееўрапейскай мадэлі, і тут вялікае значэнне мела тое, што ў 1570 г. была адкрыта Віленская езуіцкая калегія. У 1579 г. яна была рэарганізавана ў акадэмію, а ў 1580 г. кароль Стэфан Баторый сваім прывілеем зацвярджае існаванне гэтай акадэміі юрыдычна. Мы атрымліваем першую вышэйшую навучальную ўстанову, і не трэба думаць, што ў ёй вучыліся толькі каталікі. Дзеці з праваслаўных сямей таксама мелі магчымасць атрымаць вышэйшую адукацыю менавіта ў езуітаў. Гэта была адукацыя паводле еўрапейскіх узораў, і гэта вызначыла многія тэндэнцыі ў развіцці прыгожага пісьменства: у нас развіваецца вытанчаная паэзія — зноў жа, паводле еўрапейскіх узораў. Але трэба памятаць, што заставалася і другая культурная парадыгма, звязаная з праваслаўем, і тут трэба ўсведамляць спецыфіку гэтай парадыгмы. Пра гэта вельмі добра пісаў яшчэ ў XIX стагоддзі расійскі літаратуразнавец Пякарскі. Ён прыводзіў адзін з помнікаў канца XVII стагоддзя, калі ў Маскву прыехаў наш Сімяон Полацкі. У гэтым помніку была выказаная такая перасцярога: маўляў, прыязджаюць да нас у Маскву многія, якія вучыліся ў Рыме і ў Польшчы, і прывозяць з сабой нейкія небяспечныя веды, а «довольно бо есть православная вера ко спасению, и не подобает верным прельщатися чрез философию и суетную прелесть».

І, канешне, менавіта ў гэтым рэчышчы мы павінны разглядаць працэсы, якія звязаны з Брэсцкай царкоўнай уніяй 1596 г. Менавіта ў гэтую эпоху закладаецца аснова той дылемы, якую цудоўна паказаў Купала ў сваіх «Тутэйшых»: хто мы, рускія ці палякі? Частка беларусаў лічыць сябе рускімі, частка — палякамі. «Рускія» — гэта праваслаўныя, «палякі» — гэта каталікі. Дзве гэтыя літаратурныя і культурныя плыні існуюць паралельна, яны ніяк не супрацоўнічаюць і не перакрыжоўваюцца.

Дык што такое наогул барока? Калі Рэнесанс паказваў чалавека такім, якім ён павінен быць, паказваў ідэал, да якога трэба імкнуцца, то барока паказвала чалавека такім, якім ён ёсць — супярэчным. Барока вельмі эмацыйнае, а калі мы ў такім эмацыйным стане, пра што мы найперш думаем? Пра тое, што мы, на жаль, памром. Адсюль memento mori, «памятай пра смерць», гэтым матывам прасякнутыя многія творы эпохі барока. Адсюль discordia concors, «спалучэнне неспалучальнага», таму што чалавек такі і ёсць: у ім спалучаюцца каханне і нянавісць, гнеў і спагада.

Барока плаўна пераходзіць з XVII стагоддзя ў XVIII, гэта даволі доўгая ў нас эпоха, і ў першай палове XVIII стагоддзя гэта ўжо позняе барока. Але, канешне, яшчэ ў канцы XVII стагоддзя трэба асобна вылучыць фігуру Сімяона Полацкага. Гэта быў проста геніяльны для свайго часу чалавек, таму што ён прыжыўся ў Маскоўскай Русі, будучы з ордэна базыльянаў, будучы носьбітам той самай лацінскай кніжнасці, да якой вельмі насцярожана ставіліся ў Маскоўскай Русі. Тым не менш ён не быў пакараны смерцю. Наадварот, ён дабіўся поспеху, і дзякуючы Сімяону Полацкаму ў Маскоўскай Русі нараджаецца сапраўдная, нармальная паэзія, таму што тое, што было да гэтага, чытаць немагчыма — гэта не вершы.

Барока ў літаратуры надзвычай разнастайнае. У першую чаргу ў нашай літаратуры яно шматмоўнае і шматжанравае. У XVIII стагоддзі, у часы позняга барока, мы назіраем бурнае развіццё ўсіх жанраў, перадусім паэзіі на розных мовах. У XVIII стагоддзі існуе ў рукапіснай форме і беларускамоўная паэзія, але побач з гэтым працягваецца старая традыцыя, звязаная з польскамоўным і лацінамоўным пісьменствам. Канешне, у сувязі з рэлігійнымі праблемамі багата прадстаўлена палемічная літаратура — вельмі спецыфічная, якую цяжка чытаць сучаснаму чалавеку, але яна дае гісторыкам шмат для разумення нашай ментальнасці, нашай ідэнтычнасці. Менавіта ў гэтай эпосе трэба шукаць корань нашай культурнай, канфесійнай, этнічнай расцярушанасці. Прадстаўнікамі літаратуры эпохі барока былі вельмі розныя пісьменнікі. Канешне, калі гэта была палемічная літаратура — палеміка паміж праваслаўнымі і ўніятамі, паміж праваслаўнымі і каталікамі, — то ўдзельнічалі ў ёй рэлігійныя пісьменнікі, суровыя святары ў адпаведных строях, і пра жанчын там не магло быць і гаворкі. А ўжо ў XVIII стагоддзі ў літаратуры з’яўляюцца свецкія людзі. У нашай літаратуры нарэшце з’яўляецца жанчына, Францішка Уршуля Радзівіл, але пра яе лепш гаварыць ужо ў кантэксце наступнай эпохі.

У літаратуры эпохі барока праблематызуюцца многія вельмі важныя рэчы: з аднаго боку, з’яўляецца паняцце адшчапенца, і гэта мае дачыненне таксама да рэлігійнай палемікі. З іншага боку, у эпоху барока назіраецца вялікая цікавасць да гісторыі, і менавіта ў гэты час, на мяжы Рэнесансу і барока, узнікае «Хроніка» Мацея Стрыйкоўскага, вельмі важны гістарычны трактат на польскай мове. А ўжо ў сярэдзіне XVII стагоддзя на лацінскай мове з’яўляецца «Гісторыя Літвы» Альберта Віюка-Каяловіча, рэктара Віленскай езуіцкай акадэміі — першая спроба гістарыяграфіі з пазіцыі Вялікага Княства Літоўскага.

Хто і пра што здымаў кіно ў Беларусі? Гісторыя ад першых карцін маладой краіны да нашых часоў. Частка першая: 1926–1945 гады.


Зараджэнне: Прастытутка і Свінапас 

Глядзім, што адбываецца з беларускім кіно пасля вайны. Першы каляровы фільм, «‎Паўлінка»‎ па-руску і хто ўсё ж такі смяецца апошнім.

Партызаны. Паравозы. Рабінзоны

Упарты Колас, экранізацыі Быкава і Караткевіч, які грае татарына ва ўласным фільме.

Эпоха экранізацый

Пра тое, як эпоха застою паўплывала на экранізацыі твораў Купалы і Быкава, і пры чым тут Заходні Берлін

Канец прыўкраснай эпохі

Працягваем сачыць за беларускім кіно і за яго сувязямі з літаратурай. Мінскае падполле, самы спусташальны фільм пра зло і першы савецкі містычны трылер. 

Канец сямідзясятых

Экранізацыя знакамітага рамана-эпапеі альбо 15 гадзін пра людзей і балота

Палеская хроніка

Дэкаданс васьмідзясятых, кіно на беларускай мове і яшчэ адна спроба экранізаваць Караткевіча

Перабудова

Апошняя частка цыкла: распавядаем пра два спрэчныя фільмы на забароненыя раней тэмы

Дзевяностыя

Belarusian cinema

Belarusian existentialist, keeper of the nation's conscience

Vasil Bykaŭ

1924–2003

Cinema

XX Century

1990s

У 1990-я гады змены, якія пачаліся падчас перабудовы (камерцыялізацыя, цеснае супрацоўніцтва з тэлебачаннем, арыентацыя на шырокую глядацкую аўдыторыю), ахапілі ўвесь дзяржаўны кінематограф. Паралель прасочваецца паміж аднолькава застойнымі 70-мі і 90-мі. Ні пракатныя арганізацыі, ні кінатэатры не былі зацікаўленыя ў беларускай кінапрадукцыі, што тлумачылася сацыяльнай нестабільнасцю і адкрыццём сусветнага кіно, дэфіцытнага яшчэ некалькі гадоў таму. Вядомы польскі рэжысёр Кшыштаф Занусі прывёў свае довады наконт гэтага:

«...краіна, дзе 10 мільёнаў людзей, не можа разлічваць на камерцыйны поспех свайго кіно. Камерцыйна паспяховае кіно можа быць у Індыі, у Амерыцы, у Расіі — у вялікіх краінах... Але калі 10 мільёнаў, як у Венгрыі і ў Чэхіі, кіно будзе стратным».

Дзве спрэчныя карціны — «Тутэйшыя» (1993) паводле на працягу амаль 60 гадоў забароненай п’есы Янкі Купалы, і «На чорных лядах» (1995) па апавяданнях Васіля Быкава «На чорных лядах» і «Перад канцом» — адзначылі пераход беларускага кіно на новы, постсавецкі этап. 

Першы з узгаданых фільмаў так і не быў паказаны па тэлебачанні і дагэтуль знаходзіцца ў архівах «Беларусьфільма». У 2007 годзе тэлеканал «Белсат» зрабіў 

 перазняць фільм паводле п’есы класіка. Рэжысёр Валерый Мазынскі дакладна адлюстраваў падзеі, апісаныя Купалам. Праблема ў тым, што «Тутэйшыя» 2007 года — гэта хутчэй фільм-спектакль з добрай акцёрскай ігрой і рэквізітам, але слабы з кінематаграфічнага погляду. 

Кадр з фільма «На чорных лядах»

 (1995) можна разглядаць як арт-хаус пра крывавае Слуцкае паўстанне 1920 года. Фільм не толькі асэнсоўвае гістарычную траўму, якая падзяліла беларусаў на два, а то і тры лагеры, але і насычаны псіхалагізмам. Ён не багаты на дынаміку, але ўмела пабудаваны ў кантэксце суперажывання персанажам, якія сутыкаюцца з непераадольнымі гістарычнымі абставінамі. 

Кожны беларус выдатна валодае рускай мовай. Дык нашто нам тады пераклады Пушкіна і чаму іх стваралі ў 1930-я?

USSR

BSSR

Belarusian poet, book critic, translator. Birth name Alaksandr Dajlidovič.

Aleś Dudar

1904–1937

Alexander Pushkin

1799–1837

1930s

XIX century

Пытанне, ці варта перакладаць Пушкіна на якую-небудзь мову, сёння перад літаратарамі не павінна стаяць. Пушкін – гэта чалавек, які ўяўляе сабой феномен, які ёсць у кожнай літаратуры. Пушкін – гэта чалавек, які завяршыў, абагульніў адзін літаратурны этап, адну літаратурную эпоху і распачаў новую. Пушкін – гэта чалавек, які рэфармаваў састарэлую мову і нарадзіў новую, тую, на якой стваралася літаратура цягам двухсот гадоў і ствараецца яшчэ і па сёння, бо па сёння, калі мы пішам і размаўляем па-руску, мы пішам і размаўляем на мове Пушкіна.

Калі паўстае пытанне, ці трэба перакладаць Пушкіна для беларусаў (кожны з нас валодае рускай мовай, і няма ніякіх праблем прачытаць «Яўгена Анегіна» на мове арыгіналу), то трэба разумець, што пытанне перакладу Пушкіна – гэта пытанне найперш не для чытача, а для літаратуры. Калі літаратура дазваляе сабе мець якасны пераклад пушкінскіх твораў, гэта азначае, што літаратура і мова ўжо дасягнулі пэўнай ступені развіцця. Гэта значыць, што яны маюць досыць развітую сістэму лексічных адзінак, паэтычных сродкаў, выдатных майстроў слова, маюць людзей, якія прайшлі ўжо ўвесь той шлях, які прайшоў Пушкін, і якія маюць права перапрацоўваць ягоную спадчыну.

Беларуская літаратура ўзялася за Пушкіна ўжо на пачатку ХХ стагоддзя. Самая маштабная дзяржаўная акцыя па перакладах планавалася на 1937 год, бо гэта былі ўгодкі са смерці паэта. Рыхтавацца пачалі з трыццаць пятага года. Ва ўсіх братніх рэспубліках Савецкага Саюза былі створаныя адмысловыя камісіі, якія павінны былі займацца перакладам спадчыны Пушкіна на нацыянальныя мовы і падрыхтоўкай мерапрыемстваў. У гэтай акцыі было больш палітыкі, чым культуры. Удзел у такіх мерапрыемствах станавіўся абавязковым, асабістае жаданне не ўлічвалася. І імя Пушкіна, на жаль, стала сцягам у гэтым працэсе.

Для беларускіх літаратараў галоўным было тое, што, дзякуючы дзяржзаказу на пераклады, яны ў трыццаць пятым годзе атрымлівалі магчымасць сказаць тое, што ім хацелася, няхай нават і чужым голасам. Трыццаць пяты год – гэта вельмі цяжкі год для літаратараў: ужо прайшлі дзве маштабныя чысткі ў трыццатым і трыццаць пятым гадах, літаратурны авангард у высылцы, самыя яркія «нацыяналісты», беларуская інтэлігенцыя, пастраляныя ў трыццаць пятым. Пісьменнікі, згуртаваныя ў Саюз пісьменнікаў у трыццаць чацвёртым годзе, – гэта ўжо цалкам «государевы» людзі. Купала ўжо спрабаваў здзейсніць самагубства, Дудар нядаўна вярнуўся з высылкі, усе застрашаныя, пісаць тое, што хочацца, немагчыма. І тут – спадчына Пушкіна, чалавека, які ўсё сваё жыццё правёў у супрацьстаянні з уладай: то ў змаганні, то ў кампрамісах. Пушкін пакінуў неверагодны аб’ём паэтычнай рэфлексіі на тэмы «чалавек і ўлада», «чалавек і цар», «чалавек і воля», «воля і доля». І таму для нашых паэтаў гэта была своеасаблівая творчая палёгка – яны маглі пра гэта пісаць, хаця б перакладаючы Пушкіна.

Янка Купала, які ўзначаліў камісію, размеркаваў творы Пушкіна, якія трэба было перакладаць, сярод тых паэтаў, якім ён давярае. Сабе ён выбірае «Меднага конніка». Выбар невыпадковы. «Медны коннік» – самы знакаміты пушкінскі твор на тэму чалавека і ўлады. Для Купалы гэта вельмі балючая і важная тэма. Аднаму з самых натхнёных лірыкаў, Тодару Кляшторнаму, Купала даручае «Каменнага госця» – маленькую трагедыю, у якой чалавек эмацыянальны, лірычны, эстэтычна адораны, кідае выклік сістэме, увасобленай у вобразе каменнага госця. Сур’ёзны Глебка атрымлівае «Барыса Гадунова» – роздум на тэму ўлады. Эмацыянальны Мікола Хведаровіч атрымлівае заказ на пераклад «Бахчысарайскага фантана» – рамантычнай, узнёслай гісторыі пра любоў да радзімы, любоў да свайго. Аркадзь Куляшоў, вельмі малады, амбітны хлопец, – канешне, ён бы ўзяўся за нешта характэрна пушкінскае, сапраўды залатое. Але Купала дае яму «Цыганаў» – расповед пра тое, як чалавек выбірае паміж свабодай і адказнасцю за гэтую свабоду. Кузьма Чорны, наш выбітны празаік, бярэцца за «Аповесці Белкіна» і «Дуброўскага». А «Яўгена Анегіна» – галоўны пушкінскі твор, перліну ягонай спадчыны, найскладанейшую паэтычную рэч, – Купала даручае Алесю Дудару, чалавеку, чыя адукацыя дазваляе ўзяцца за такі твор, і які валодае менавіта той культурай верша, якая патрэбная для перакладу пушкінскіх радкоў.

Гэта трыццаць пяты год. Паэты з розным імпэтам і з рознымі падыходамі бяруцца за пераклады. У «Літаратуры і мастацтве» за трыццаць шосты год ёсць артыкул, дзе крытык піша, што беларускія пісьменнікі вельмі дрэнна перакладаюць Пушкіна: «Мы чакаем ад іх перакладаў, да трыццаць сёмага года пераклады павінны быць выдадзеныя, а здалі свае пераклады ў „Галоўліт“ толькі Дудар і Кляшторны». Астатнія яшчэ не ўзяліся за справу. А Алесь Дудар сапраўды ўсе восем глаў «Яўгена Анегіна» перакладае да трыццаць шостага года.

У лютым трыццаць шостага адбываецца неверагодная імпрэза: Дудар на сцэне Дома пісьменнікаў, на Савецкай 68, чытае «Яўгена Анегіна». Прывозяць мікрафоны, рэпрадуктары, выносяць іх на вуліцу. І «Анегін» па-беларуску гучыць на ўвесь Менск. А кожнаму ж вядомая анегінская страфа, пяцістопны ямб, і ўсе бягуць да Дома пісьменнікаў слухаць «Анегіна» па-беларуску. Момант славы і для паэта, і для мовы, і для спадчыны Пушкіна.

Фрагмент з перакладу ліста Таццяны Анегіну

Трыццаць сёмы год стаў фатальным не толькі для Пушкіна. Ён фатальны для нашай літаратуры. У кастрычніку мы страцім 108 чалавек у выніку курапацкага, напэўна, расстрэлу. 108 чалавек знікнуць з беларускай культуры назаўсёды. Сярод тых пушкінскіх кніг, якія выйдуць па-беларуску, не будзе «Яўгена Анегіна», не будзе «Каменнага госця». Пераклад «Станцыйнага наглядчыка» выйдзе без прозвішча перакладчыка. У перакладзе «Бахчысарайскага фантана» будзе замазана белай фарбай прозвішча Хведаровіча. Стагоддзе смерці Пушкіна беларуская літаратура будзе сустракаць скрываўленай, знясіленай, амаль знішчанай. Гэта таксама сімвалічна, гэта таксама неяк па-пушкінску –  неверагодная чалавечая і культурная трагедыя. Але літаратура ўсё ж вернецца. І вернецца да нас, і будзе сапраўды нашай, беларускай ужо спадчынай пушкінскае слова, перакладзенае нашымі выдатнымі творцамі.

Нашто перакладаць Пушкіна?

Western Berlin

Перыяд стагнацыі савецкай эканомікі 1970–80-х гг. адзначаўся застоем і ў развіцці беларускага кінематографу. Колькасць выпушчаных стужак, як, зрэшты, і цікавых мастацкіх рашэнняў, змяншалася, але традыцыя экранізацыі літаратурных твораў канчаткова не перарвалася. Аднак у адрозненне ад папярэдняга дзесяцігоддзя, у некаторых фільмах гэтай эпохі не прасочвалася непасрэдная сувязь з літаратурным сюжэтам, многія творы здымаліся «‎па матывах».

Сцэнарыст Ю. Лакербай і рэжысёр В. Рубінчык, стваральнікі фільма 

 (1971), усяляк пазбягалі асацыяцыі сваёй карціны з аднайменнай паэмай Янкі Купалы, замест гэтага спасылаючыся на народныя легенды. Але і назва, і галоўная лінія паэмы, адлюстраваная ў стужцы, сведчылі пра адваротнае. Праз няўдалыя спробы ўпісаць у фільм сацыяльныя канфлікты – ажно да панскага прыгнёту сялян, – ён атрымаўся эклектычным па змесце і форме. Гэтак адбылося і з экранізацыяй драмы 

, знятай у 1981 годзе тэатральным рэжысёрам Б. Луцэнкам, які шмат у чым адступіў ад літаратурнай асновы. 

Кадр з фільма «‎Магіла льва»

У 1970-я гг. прадпрымаліся і іншыя спробы ўвасаблення літаратурных твораў у кіно – правакацыйныя.   В. Тураў, што ў мінулым дзесяцігоддзі здабыў славу найбольш смелага беларускага рэжысёра карцінамі «‎Праз могілкі» і «‎Я родам з дзяцінства», сваёй стужкай 

 (1976), знятай паводле п’есы   А. Петрашкевіча «‎Трывога», узняў праблему вясковага алкагалізму. Паказаўшы інтэрнатаўскіх дзяцей з псіхічнымі разладамі, рэжысёр спалучыў мастацкія і дакументальныя сцэны, тым самым стварыўшы своеасаблівы ачышчальны эфект. Да таго ж фільм «‎Нядзельная ноч» быў рызыкоўным яшчэ і таму, што ва ўмовах панавання сацыялістычнага рэалізму крытыкаваў бюракратызм, завастраў сацыяльную несправядлівасць савецкай рэчаіснасці. У 1977 годзе стужка была ўзнагароджана на Усесаюзным кінафестывалі за рэжысуру.

Кінематаграфічнае пераасэнсаванне аповесці В. Быкава «‎Сотнікаў» адбылося ў 1976 годзе ў карціне   Л. Шапіцька 

. Падчас кастынгу асістэнты абапіраліся на вобраз Ісуса Хрыста, калі выбіралі акцёра на ролю Сотнікава (яе выканаў Б. Плотнікаў). 

Кадр з фільма «‎Узыходжанне» (у ролі Сотнікава – Б. Плотнікаў, Рыбака – У. Гасцюхін)

Выключнай у беларускім кіно стала фінальная сцэна – узыходжанне Сотнікава на ўласную галгофу. Фільм доўга лічыўся небяспечным, нават ішла гаворка пра яго забарону, і толькі асабістае ўмяшанне П. Машэрава дазволіла карціне выйсці да публікі. Сама рэжысёрка, якая падчас здымак свайго апошняга фільму цяжка хварэла, прызнавалася: 

«‎‎[Гэту гісторыю я бачу] толькі як гісторыю пра сябе. Пра чалавека, які па волі лёсу мог быць народжаным на 30 гадоў раней, які трапіў у вядомую ўсім трагічную сітуацыю, прайшоў усе выпрабаванні, прапоўз усе гэтыя метры па снезе сам, сам загінуў, сам здраджваў, сам выжываў...» 

Гэты фільм стаў адным з найбольш тытулаваных за ўсю гісторыю экранізацый беларускіх твораў. Выпушчаны кінастудыяй «‎Масфільм», ён першым сярод савецкіх фільмаў атрымаў найвышэйшую ўзнагароду на Міжнародным кінафестывалі ў Заходнім Берліне (1977), быў уганараваны шэрагам прызоў на Міжнародным кінафестывалі фільмаў пра свабоду і рэвалюцыю (СФРЮ, 1977) і быў ухвалены ажно на Кубе.

Uładzimir Karatkievič

(1930–1984)

1960s

Шасцідзясятыя гады ХХ ст. сталі ключавымі ў пасляваенным развіцці беларускага кінематографа. Менавіта гэта дзесяцігоддзе адзначана прыходам новага пакалення беларускіх кінатворцаў, якіх па аналогіі з літаратарамі называюць 

 Да іх адносяцца В. Тураў, Р. Віктараў, Б. Сцяпанаў, І. Дабралюбаў, В. Чацверыкоў, Я. Ігнацьеў і інш. Гэта пакаленне імкнулася да адлюстравання ў карцінах сучаснасці, арыентуючыся на густ і ўспрыманне актуальнага гледача.

Адной з самых паспяховых карцін беларускай кінематаграфіі стала экранізацыя эпічнай трылогіі Якуба Коласа «‎На ростанях». Стварэннем кінадылогіі 

«Першыя выпрабаванні»

 (1960, 1961) па матывах твора заняўся знаны рэжысёр Уладзімір Корш-Саблін, аўтар карцін «У агні народжаная», «Першы ўзвод», «Шукальнікі шчасця», «Канстанцін Заслонаў», «Масква-Генуя».

Кадр з фільма «Першыя выпрабаванні». Лабановіч (у цэнтры) – Э. Ізотаў, Есып (справа) – А. Ільінскі

Шырокі часавы і прасторавы ахоп трылогіі, адсутнасць акрэсленага сюжэту – усё супярэчыла канонам кінавытворчасці, замінала дасягнуць вострасюжэтнасці. Калі б не ўпартасць паэтаў Аркадзя Куляшова і Максіма Лужаніна, раман народнага пісьменніка БССР так ніколі і не знайшоў бы свайго месца ў кінематографе. Да таго ж экранізацыя была праблематычнай і праз нежаданне аўтара «перасаджваць дрэва з разгалінаванымі каранямі на іншую глебу». Напрыклад, на экранізацыю паэмы «Рыбакова хата» Колас наогул не даў згоды. Пасля смерці пісьменніка ў 1956 г. яго сын, Даніла Міцкевіч, афіцыйным лістом у кінастудыю «Беларусьфільм» дазволіў здымаць фільм па матывах трылогіі.

Экранізацыя поўнілася аўтарскімі адступленнямі ад літаратурнага твора, якія некаторыя крытыкі характарызавалі як «недазволеныя свавольствы». Усё гэта рабілася дзеля адаптацыі занадта нелінейнага, аб’ёмнага рамана да кінаформы. Так, звышідэяй карціны стала дэманстрацыя росту самасвядомасці сельскай інтэлігенцыі пад уплывам рэвалюцыйных ідэй, таму Лабановіч мэтанакіравана «падштурхоўваецца» да збліжэння з сацыял-дэмакратызмам. Псіхалагізм арыгіналу наўмысна парушаецца і ў любоўнай лініі пратаганіста: кінематаграфічны Лабановіч, напрыклад, уступае ў фіктыўны шлюб з настаўніцай Андросавай, пазней закладае яе хату на патрэбы рэвалюцыі, а ў апошняй сцэне яны разам «становяцца на шлях рэвалюцыйнай дзейнасці». Такая ператрактоўка сюжэтных ліній рамана «На ростанях» выклікала абурэнне беларускіх літаратуразнаўцаў.

Кадр з фільма «Цераз могілкі» 

Дзве розныя па літаратурнай аснове і мастацкіх прынцыпах пастаноўкі ажыццявіў у 1960-я гг. рэжысёр Віктар Тураў. У 1965 г. ён выпусціў сваю дэбютную стужку 

 паводле аднайменнай аповесці пісьменніка і кінадраматурга Паўла Ніліна (1908–1981), прысвечанай самаахвярным беларускім падлеткам-партызанам.

Больш шырока стан людзей, што зведалі нямецкую акупацыйную ўладу, Тураў паказаў у экранізацыі дылогіі Алеся Адамовіча (1927–1994) «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», якая атрымала агульную назву 

. Фільм, як і раман, пачынаецца з даволі вядомага эпіграфа, прысвечанага маці пісьменніка: «У вайны не жаночае аблічча».

Творы Васіля Быкава ў плане візуальнага ўвасаблення выявіліліся самымі няпростымі для кінематаграфістаў. Мала было механічна праілюстраваць фабулу, трэба было знайсці спосаб прадставіць на экране ўнутраныя маналогі, што патрабавала вялікага мастацкага досведу. Толькі ў савецкі час па творах пісьменніка было створана 

 11 з іх экранізавана на «Беларусьфільме», астатнія на цэнтральных студыях кшталту «Масфільма» і «Ленфільма».

Кадр з фільма «Трэцяя ракета» 

Дэбютнай экранізацыяй Быкава стала карціна 

 (1963) рэжысёра Р. Віктарава паводле аднайменнай аповесці. Сцэнарыстам фільма выступіў сам пісьменнік. Думка пра невыноснасць, амаральнасць вайны працінае ўсю стужку, як, зрэшты, і ўсе экранізацыі твораў Быкава, асабліва фільм «Пастка» (1966) рэжысёра Л. Мартынюка і міні-серыял «Доўгія вёрсты вайны» (1975) рэжысёра А. Карпава.

Кадр з фільма «Жыццё і ўзнясенне Юрася Братчыка» (дзве эпізадычныя ролі – ксяндза і татарына – сыграў сам аўтар рамана)

Спрабавалі экранізаваць і Уладзіміра Караткевіча. Першыя спробы – дзве кароткаметражныя карціны: «Сведкі вечнасці» (1964) рэжысёра А. Забалоцкага пра дубоў-асілкаў і «Памяць каменю» (1966) рэжысёраў В. Нікалаева і Ю. Цвяткова пра помнікі дойлідства як неад’емную частку памяці. Але іх з нацяжкай можна назваць экранізацыямі твораў, гэта хутчэй кінанарысы.

Адцэнзураваны і моцна скарочаны, фільм так і не дайшоў да гледачоў. Толькі ў 1989 г. ён быў рэабілітаваны і рэкамендаваны для паказу ўжо з першапачатковай назвай – 

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Гістарычнасць сюжэтных падзей цікавіла кінастваральнікаў менш, чым узнаўленне фарсавага відовішча на экране, таму твор, набліжаны да сучаснасці, выклікаў жорсткае незадавальненне як партыі, так і крытыкаў. Адам Мальдзіс у сваёй кнізе «Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» адзначае:

Імя Алеся Дудара адносна нядаўна вярнулася да шырокай публікі – у асноўным дзякуючы намаганням даследчыцы Ганны Севярынец. У гэтай лекцыі яна адкрывае малавядомыя дагэтуль бакі асобы і творчасці неўтаймаванага маладнякоўца – паэта, крытыка і перакладчыка.

Minsk

Belarusian poet, prose writer, translator, linguist and a literary critic.

Uładzimir Duboŭka

1900–1976

1920s

Алесь Аляксандравіч Дайлідовіч увайшоў у беларускую літаратуру пад псеўданімам Алесь Дудар, а ў гісторыю крытыкі – пад псеўданімам Тодар Глыбоцкі. Калі мы звернемся да фактаў, якія прынята ўносіць у энцыклапедыі, то можна згадаць, што Алесь Дудар – адзін з шасці арганізатараў легендарнага «Маладняка», адзін са стваральнікаў маладой беларускай літаратуры, першы беларускі крытык, які выдаў кнігу сваіх артыкулаў, першы беларускі перакладчык «Фаўста» Гётэ, «Атэла» Шэкспіра, «Яўгенія Анегіна» Пушкіна.

Але адкуль узяўся ў яго паэтычны талент, неверагодная культура верша? У яго адзін год адукацыі ў мінскай гімназіі, адзін – у тамбоўскай гімназіі, потым – вайна, эвакуацыя, польская акупацыя. Пасля ён вучыўся ў Якуба Коласа разам з Александровічам ды Глебкам, хадзіў да Коласа на курсы беларусазнаўства – і быў першым сярод яго вучняў. Талент Алеся Дудара высока ставіў Янка Купала.

Алесь Дудар прыйшоў у паэзію ў 17 год. Паўтара года ён быў акцёрам вандроўнага тэатра Уладзіслава Галубка. Гэта быў калектыў людзей, якія пешшу вандравалі па ўсёй Беларусі з яскравымі народнымі спектаклямі. Алесь Дудар прыходзіць у літаратуру менавіта праз гэты вандроўны тэатр. Амаль адразу яго запрашаюць кіраваць аддзелам паэзіі ў «Савецкую Беларусь», ён становіцца адным з родапачынальнікаў «Маладняка», засноўвае яго віцебскую філію, менскую філію, полацкую філію. Яго запрашалі на пасаду рэдактара ў «Маладняк», яго запрашалі адказным сакратаром у гэты часопіс. Ні на адной пасадзе Алесь Дудар не затрымліваецца. Адам Бабарэка пісаў пра яго, што гэта быў «такі тып бесклапотніка».

Крытыкі, якія сачылі за Алесем Дударом, адзначалі, што гэта паэт у першую чаргу неверагоднай шчырасці. Калі Дудар напісаў верш «Пасеклі край наш папалам...» – контррэвалюцыйны, яркі твор, – ён усім яго паказваў. Алеся Дудара нават палічылі правакатарам.

Як вельмі эмацыянальны чалавек Алесь Дудар аказваўся ўдзельнікам літаральна кожнага літаратурнага антыпартыйнага скандалу. «Ліст трох» падпісваюць Міхась Зарэцкі, Андрэй Александровіч і Алесь Дудар. Прычым Зарэцкага і Александровіча вельмі хутка «зламалі». Праз некалькі дзён яны апублікавалі абвяржэнне ў той жа «Савецкай Беларусі». Дудара ламалі на дзень больш. Тэатральная дыскусія – значыць, там Дудар. Нацдэмаўскія выступы ў прэсе – значыць, там Дудар. Не таму, што ён быў «вораг», а проста гэта быў чалавек, які не ўмеў быць асцярожным.

Адначасова Дудар быў вельмі мяккі. Ім было вельмі лёгка маніпуляваць, таму як крытык Тодар Глыбоцкі ён сёння мае сумнеўную славу. Ён удзельнічаў у кампаніі супраць нацдэму, хаця сам быў першы нацдэм сярод усіх магчымых, ён удзельнічаў у кампаніях супраць Уладзіміра Дубоўкі, супраць Адама Бабарэкі, таму што ён у той час знаходзіўся пад уплывам Цішкі Гартнага. Гэта быў менавіта такі тып чалавека – «вечнага падлетка», які давярае тым, каго лічыць вартым павагі. Напэўна, з такіх людзей потым вырастаюць сур’ёзныя хлопцы, якія ўжо разумеюць сваё месца ў свеце, разумеюць, што трэба рабіць. А Дудар быў расстраляны ў 32. Ён проста не паспеў стаць дарослым.

Адкуль узялася ў Алеся Дудара яго неверагодная лінгвістычная адоранасць? Ён перакладаў з французскай, з нямецкай, з англійскай, з польскай, з рускай моў. Доўгі час лічылася, што перакладаў ён з рускіх падрадкоўнікаў альбо наогул з рускіх перакладаў. Напрыклад, бярэ пераклад «Фаўста» Пастарнака і з яго перакладае на беларускую мову. Але на сённяшні дзень ужо ёсць дадзеныя экспертаў, што Дудар перакладаў з арыгіналаў. Ён сышоў з першага ж курса БДУ ў выніку скандалу, не меў універсітэцкай адукацыі. Яго неверагодная бібліятэка, на якую ішла траціна ганарару, налічвала больш за тысячу тамоў. Тое, што ён пакінуў: яго пераклад «Анегіна», яго вершы, яго проза – гэта якраз і ёсць ягоная вартасць.

Іншага такога паэта ў беларускай літаратуры мы не ведаем. 80 год у нас не было магчымасці да гэтага далучыцца. І зараз, калі гэтая магчымасць ёсць, ёй трэба карыстацца.